Het is nu haast niet meer voor te stellen dat in een van de drukste uitgaansgebieden van de stad een reusachtig gebedshuis had kunnen staan. De Amsterdamse advocaat-notaris Nicolaas Listingh maakte zich er rond 1700 sterk voor, maar verder dan een reeks fraaie kopergravures en een metershoge maquette is het project niet gekomen.

Nicolaas Listingh, liefhebber in de bouwkunst

Over Nicolaas Listingh (1630-1705) is vooral bekend dat hij de notaris van Rembrandt was en naast zijn werk als advocaat liefhebberde in de bouwkunst. De notabele koos daarbij voor het grote werk. Van hem zijn plannen afkomstig voor een nieuw dak op de Burgerzaal van het stadhuis van Jacob van Campen, voor een nieuwe dijkconstructie ter vervanging van de doorgebroken Muiderdijk ten oosten van de stad en voor een enorme koepelkerk die op de Botermarkt moest verrijzen.

Van zijn ontwerpen liet Listingh ook houten maquettes bouwen. Het vervaardigen van een maquette was voor een architect vanaf de zeventiende eeuw een gebruikelijke manier om de opdrachtgever een indruk te geven van het toekomstige bouwwerk, “omdat teyckeningen niet soo tot ons spreecken als een model”. Maar de maquettes hebben Listingh niet geholpen, geen van zijn projecten is door de overheid ooit serieus overwogen. Het model voor de koepelkerk is ten slotte in de Oude Kerk terechtgekomen.

De Amstelkerk op het Amstelveld

De stenen koepelkerk op de Botermarkt was door Listingh ontworpen ter vervanging van de houten Amstelkerk op het Amstelveld. Dat was een tijdelijk bedoeld bouwsel uit 1670 van de hand van Daniël Stalpaert, bestemd voor de zielzorg van de bewoners van de nieuw aangelegde grachten in dit stadsdeel. Deze architect of zijn collega Adriaan Dortsman heeft ook in 1671 de sobere stenen Oosterkerk op Wittenburg gebouwd waarvan het grondplan dezelfde maat heeft als de Amstelkerk. Maar de vierkante noodkerk op het Amstelveld is, waarschijnlijk vanwege geldgebrek, nooit door een stenen bouwwerk vervangen en staat er nog steeds.

De kerkenbouw in Amsterdam werd bekostigd door het stadsbestuur, maar in het laatste kwart van de zeventiende eeuw verging het de stad minder voorspoedig dan eerder in die eeuw. De handel stagneerde door verschillende oorzaken en de stad kampte met flinke tekorten door de grote bouwprojecten uit het verleden. Zo verliep ook het voltooien van de grachtengordel, de vierde en laatste uitleg van de stad waartoe het Amstelveld behoorde en die begonnen was in 1662, bijzonder moeizaam. Er moest bezuinigd worden op de uitgaven en zeker op kerkbouwplannen.

De maquette voor de koepelkerk

Indrukwekkender dan de preekschuur op het Amstelveld oogt in elk geval Listinghs vijf meter hoge maquette van eikenhout voor de koepelkerk die bijna negentig meter hoog moest worden. Het model uit omstreeks 1700 heeft een twaalfzijdige onderbouw en een zeszijdige bovenbouw, gesteund door gebogen steunberen met een koepel bekroond door een toren. Aardig zijn de details, zoals de siervazen aan de voet van de steunberen waaruit grenenhouten vlammen opstijgen en de klokjes van het carillon bovenin de toren. En niet te vergeten het minuscule mannetje in de kerk dat versteld staat van de afmetingen. Eerder eigenaardig en niet erg vooruitstrevend is de vorm van de vensters met middeleeuws-gotische spitsbogen en traceringen, terwijl de vensters in de benedenbouw om en om juist bekroond worden door in de mode zijnde klassieke frontons. Binnen dragen zuilen met wederom spitsbogen de bovenbouw. De maquette is op aanwijzingen van Listingh waarschijnlijk gemaakt door de timmerman Roelof Germeling.

De Lutherse Dikzak

Heel wat moderner maar tegelijk ook zwaarder van verschijning is een andere koepelkerk in de stad die dertig jaar eerder nog wel gerealiseerd is: de Nieuwe of Ronde Lutherse Kerk aan het Singel door Adriaan Dortsman uit 1668-1671, na een brand in 1822 herbouwd en bijgenaamd de Lutherse Dikzak. Dat gebouw was nieuwerwets-classicistisch en representatief met zijn rechthoekig omlijste vensters, pilasters en kroonlijst aan de buitenzijde en ionische zuilen aan de binnenzijde. Tegenover zulke architectonische allure stond het stadsbestuur nog welwillend, ook om belangrijke lutherse vorsten zoals de koning van Zweden gunstig voor de stad te stemmen. Listingh woonde dichtbij de ronde kerk op de Herengracht en moet haar goed gekend hebben, maar gaf kennelijk de voorkeur aan traditonelere vormen.

De koepelkerk op de Botermarkt

Om de verwezenlijking van zijn ontwerp dichterbij te brengen liet Listingh behalve de maquettebouw ook een band met zeventien fraaie prenten van de koepelkerk in haar omgeving verschijnen. Zoals op de titelpagina van dat werk te lezen staat: “(…) Alles met onvermoeyden yver en langdurigen arbeid uytgevonden en daartoe in staat gebragt, door Mr. Nicolaas Listingh, Advokaat.”

Het bouwwerk zou moeten verrijzen aan de oostzijde van de Botermarkt, waar de Utrechtsestraat op het plein uitkomt. De Botermarkt strekte zich vroeger wat verder in oostelijke richting uit en de kerk zou precies in de zichtas van die straat komen te staan. Veel later ontstond aan het andere uiteinde van de Utrechtsestraat een enigszins vergelijkbaar stadsbeeld. Hier verrees vanaf 1864 het Paleis voor Volksvlijt, een glazen tentoonstellingsgebouw ontworpen door Cornelis Outshoorn, tot het in 1929 door een brand werd verwoest. Het is vooral jammer voor de skyline van de binnenstad dat het plan van Nicolaas Listingh niet doorging. Wel zou dan het toch forse beeld van Rembrandt, dat sinds 1856 op het naar de kunstenaar vernoemde plein staat, ondanks de bronzen entourage van 22 Nachtwachtfiguren erbij in het niet zinken.

De koepelkerk in de Oude Kerk

Listingh was een van de kerkmeesters van de Oude Kerk en hij heeft het model wellicht, na het vergeefs te hebben aangeboden aan het stadsbestuur, aan zijn kerk geschonken. Het wordt daar voor het eerst vermeld in 1729. Het monumentje staat op een verplaatsbare verhoging en wisselt dan ook soms van plek. Van 1808 tot 1960 verbleef het in de Nieuwe Kerk totdat die gerestaureerd ging worden. In 1999 werd de maquette zelf gerestaureerd door de beeldhouwer Karoly Szekeres, zoals een kleine plaquette aangeeft. In 2016 is het miniatuurgebouw aan te treffen in de noorderzijbeuk van de Oude Kerk in de buurt van het grote orgel, maar op de interieurtekening van de Oude Kerk die elke bezoeker bij zijn entreebewijs meekrijgt is dat nog niet verwerkt. De onvermoeibare advocaat en bouwkundige is zelf sinds 1705 minder ambulant. Zijn grafzerk ligt in het verlengde van de noorderzijbeuk in de Mariakapel, niet heel ver van de plek waar de maquette tegenwoordig staat.

Auteur: Henk Bouma

Bronnen

W. Frijhoff en M. Prak (red.), Geschiedenis van Amsterdam, deel II-2, Amsterdam 2005.
Isaak le Long, Historische beschryvinge van de reformatie der stadt Amsterdam (…), Amsterdam 1729, pp. 572-573 (via Google Books).
C.A. van Swigchem, T. Brouwer en W. van Os, Een huis voor het Woord: het protestantse kerkinterieur in Nederland tot 1900, ‘s-Gravenhage 1984.
R.W. Tieskens e.a., Het kleine bouwen: vier eeuwen maquettes in Nederland, Zutphen 1983.

Publicatiedatum: 31/10/2016