3 min

Archeologische vondsten en ontginningsgeschiedenis

De bewaard gebleven fundamenten van de Mariakerk droegen deze kerk in haar laatmiddeleeuwse omvang. Zoals op oude prenten en tekeningen te zien is, was dat een kerk in gotische stijl, herkenbaar aan de spitsbogen van de kerkramen. Waarschijnlijk was deze kerk gebouwd in de 15e eeuw. Maar dat zij een oudere, vermoedelijk wat kleinere voorganger gehad heeft, staat vast. Daar wijzen in de eerste plaats archeologische vondsten op. Zoals het 12e-eeuws gebrandschilderd raamglas en enkele zandstenen sarcofagen uit dezelfde periode. En dat komt overeen met wat archeologisch onderzoek verder geleerd heeft over de oudste geschiedenis van Diemen, dat ontstaan is toen kolonisten vanaf het riviertje de Diem de westelijk daarvan gelegen veengebieden zijn gaan ontginnen.

De oude dorpskerk.De voormalige Mariakerk te Diemen. Gravure van Claes Jansz Visscher (1587-1652).

Oudste schriftelijke vermeldingen

Aanvankelijk, toen er alleen nog van bewoning op de (oostelijke) oever van de Diem sprake was, waren de eerste Diemenaren kerkelijk aangewezen op een reeds bestaande parochiekerk, en dat was zo goed als zeker die van Muiden. Al moet er in wat nu Overdiemen heet toen al wel een kapel gestaan hebben. Maar toen de veengebieden verder westwaarts ontgonnen werden heeft Diemen een eigen kerk gekregen. Wanneer die eerste kerk van Diemen precies gebouwd is laat zich echter moeilijk vaststellen. De oudste bekende vermelding van de Diemense kerk was tot voor kort uit het jaar 1276.

De Diemense parochie staat dan vermeld in het belastingregister van de kerkelijke tienden van het bisdom Utrecht en wordt aangeslagen voor 12 Leuvense solidi (=schellingen) om bij te dragen in de kosten van de kruistochten naar het Heilige Land. Onlangs is echter het jaartal 1136 boven water gekomen. Dat jaartal had de Amsterdamse burgemeester Nicolaas Witsen (1641-1717) namelijk bij een bezoek aan de Diemense kerk op een raam zien staan. Hij was daar naar toe gegaan om voor zijn boek over de scheepsbouw een gewelfschildering van een middeleeuws schip te bekijken.

Begraafplaats Gedenk te Sterven. De begraafplaats Gedenk te Sterven in Oud-Diemen met de fundamenten van de voormalige Mariakerk en links het baarhuisje in de winter van 2010 (foto J. Haag).

Dochterkerk van Muiden

Witsen concludeert dat de Diemense kerk “ten alderminsten al van die tydt af heeft gestaan”. Een dergelijke datering uit de eerste helft van de 12e eeuw past in de kerkhistorische context. Kerkbestuurlijk viel Diemen namelijk onder het in 1081 opgerichte kapittel van St. Marie, één van de Utrechtse kapittels, dat door de bisschop behalve met religieuze plichten ook met bestuurlijke taken was belast.

Ook de kerk van Muiden viel onder dit kapittel van St. Marie en historisch onderzoek heeft uitgewezen dat de Diemense parochie uit die van Muiden is voortgekomen. Of beter: is afgesplitst toen het gebied van de Muidense parochie door de westwaartse ontginning van de veengebieden te groot werd. Want voor de Diemenaren, die zich westelijk van de Diem vestigden, was de kerk in Muiden gewoon te ver weg. Zij kregen dus een eigen kerk, gewijd aan Maria. Maar deze zogenoemde dochterkerk van Muiden moet er dus pas ná 1081 gekomen zijn. Heel goed mogelijk dat het door Witsen gevonden jaartal de oprichting van de Diemense parochie aangaf.

Tekst: Jaap Haag

Opgravingen bij de voormalige Mariakerk te Oud-Diemen. Archeologisch onderzoek in de jaren 90 van de 20e eeuw; rechts een zandstenen sarcofaag.

Publicatiedatum: 07/03/2011