4 min
De Grote Kerk en de Noorderpoort, gravure uit 1726 naar een tekening van C. Pronk. Beeld: Edams Museum.
“Hoort zegt het voort
De ochtendzon tovert pareltjes in het gras. Langs de bomen en scheepsmasten glinsteren de draden van spinnen. Zo prachtig dat je er blij van wordt. Vandaag gaat het gebeuren. De vroede vaders hebben beslist dat er een nieuwe kerk gebouwd gaat worden! Het gerucht snelt door de straten: komt allen! En kijk wat de plek gaat worden.
Het lot beslist…
De stier die geringd staat te wachten zal bij het luiden van de stadhuisklok aan de Voorhaven worden losgelaten. Op de plek waar hij gaat liggen zal de nieuwe kerk gebouwd gaan worden…”
Het lot besliste dat de stier een natuurlijke heuvel aan de noordkant van de stad koos en zo zou de excentrische ligging van de kerk te verklaren zijn. Als bewijs dat de legende klopt wordt gewezen op het wapen van Edam. In werkelijkheid maakte de bouw van de kerk deel uit van een weloverwogen stadsuitbreiding aan het begin van de 15e eeuw. Elke poorter, een ingeschreven burger van Edam, moest hier letterlijk zijn steentje aan bijdragen.
Wapen van Edam met leeuw als schildhouder, 1778 (Kaasmarkt, Edam). Beeld: www.flickr.com/twiga_swala photostream
Leeuw en beer
De voorstelling met een stier komt het eerst voor op een zegel uit 1361, waarbij de stier en sterren los op het zegel zijn geplaatst. Op een 16e-eeuws zegel wordt het wapen vastgehouden door twee leeuwen. De afbeelding van het wapen met een beer als schildhouder is bekend sinds 1743.
Het wapen van Edam (met beer). Beeld: Wikimedia Commons
Grootste hallenkerk van West Europa
De Grote of St.-Nicolaaskerk van Edam is met een lengte van 88 meter en een breedte van 35,5 meter de grootste hallenkerk van West-Europa (een hallenkerk is een kerk met zijbeuken die ongeveer even hoog zijn als de middenbeuk). De toren die oorspronkelijk 70 meter hoog was werd na de grote brand van 1602 niet hoger opgebouwd dan 42 meter.
In de Grote Kerk van Edam kan men 33 prachtige gebrandschilderde glazen bewonderen en ook het verhaal lezen dat is opgetekend naast het dubbelraam geschonken door de stad Haarlem. Op de muur aan de linkerzijde hoe ‘die van Haarlem’ hun wapen verkregen en rechts het verhaal hoe Edam haar wapen kreeg. Een groep Edammers zou in 1219 op kruistocht de Haarlemmers hebben geholpen de Sultan van Egypte – die de heilige stad Jeruzalem bezet hield – te verslaan bij Damiate:
Edam als getrouwe lantsaten
Quamen die van Haerlem te baten
Wilt vreughte vaten
Sij gingen hem hard en fier
Met stoute moed en felle manier
Als verwoede stier
Paus, Keizer en al het Christenleer
Verwonderden hen met alle seer
Van die grooten eer
Alsoo kreegh Edam haar wapen
Met eer en gewelt
Drie vergulden sterren in ’t root velt
En een stier daarin gestelt
1610
Slag bij Damiate geschilderd door Cornelis Claesz. van Wieringen. Beeld: Wikimedia Commons
Door brand verwoest
Al in de eerste helft van de 15e eeuw wordt de bouw van de toen nog St.-Nicolaaskerk geheten kruiskerk begonnen. Omstreeks 1518 is de kerk in laatgotische stijl voltooid. Na de Beeldenstorm versoberde men het interieur drastisch. De Grote Kerk, sindsdien zo genoemd, ging grotendeels in vlammen op tijdens een brand in 1602. De toren stortte in. Het haast wonderbaarlijke herstel is in de talstenen vermeld.
De kogel door de kerk
De dramatische verwoesting had men willen voorkomen door met een kanon de brandende torenspits eraf te schieten. Het eindigde echter in een totale chaos toen men, uit vrees voor gewonden onder neerstortend puin, de brand liever op zijn beloop liet. De restanten van de spits vielen door het dak en zetten het interieur in lichterlaaie. Met moed en voortvarendheid hebben stadsbestuur en bevolking het herstel spoedig daarna opgepakt. Het jaar 1603 zag de voltooiing van het herstel, van de toren wel te verstaan; de gehele kerk was pas weer in 1625 in volle glorie te bewonderen.
Talsteen in de Grote Kerk van Edam. Beeld: Edams Museum
Talsteen of chronogram
Talstenen zijn in steen gehakte tekstregels met daarin verwerkt Romeinse cijfers die bij elkaar opgeteld een jaartal vormen. Vaak ziet men ze als gevelsteen, dan geven ze het bouwjaar aan. Talstenen zijn niet uniek voor de omgeving van Edam, wel zeldzaam. In Maastricht (waar ze chronogrammen worden genoemd) vindt men er ruim 200. Ook in Duitsland komen ze voor en in de landen van het voormalige Romeinse Rijk op grafstenen. Verder zijn ze in Istanbul aangetroffen. Ook op papier bestaan chronogrammen (Groot-Brittannië).
Verklaring talsteen Grote Kerk
In SepteMbrI drIe dagen net
IMII = 1003
Was dIt VIerkant Weer reCht geset
VVIVIVVC = 127
NoCh tWIntIgh dagen jVIst nadIen
CVVIIIVII = 120
Ist spIts gesteLt aLs eLCk Cond sIen
IILLLCCI = 353
Door kerckmeesters bedacht:
Hebbese t vierkant recht gebracht 1603
Auteur: Betty Slot (VVV Edam).
Samenstelling: Robert J. Lammers (Edams Museum).
Publicatiedatum: 12/05/2014
Vul deze informatie aan of geef een reactie.