De firma Joh. Enschedé heeft een lange historie. ‘Als het begin van het bedrijf beschouwen we het moment waarop Izaak Enschedé is ingeschreven in het gilde van de drukkers in Haarlem,’ vertelt Edzard Enschedé enthousiast, ‘dat was op 21 juni 1703.’ De uit Groningen afkomstige Izaak kwam oorspronkelijk uit een familie van ambachtslieden zoals leerlooiers, wevers en een enkele horlogemaker. ‘Dat zie je ook in het wapen van de familie; daar zit een schraapijzer in, waarmee je de bovenste laag van een koeienhuid kunt afschrapen.’ De verandering naar drukker betekende voor Izaak een aanzienlijke verhoging van zijn maatschappelijke status, waar de hele familie van meeprofiteerde.

‘Het bedrijf heeft zich vervolgens langs drie lijnen ontwikkeld. Een vaste inkomstenbron vormde het drukken van kerkgoed, zoals bijbels en psalmboeken. Door Izaaks zoon Johannes I is de lettergieterij van Wettstein aangekocht. Vervolgens heeft Enschedé de rechten van de Opregte Haarlemsche Courant verworven. Enschedé was vanaf dat moment een lettergieterij, een drukkerij en een krantenuitgever.’ Na de Franse Tijd en de komst van koning Willem I had Enschedé een goede klant aan het verse koninkrijk. ‘In het koninkrijk werd De Nederlandsche Bank opgericht en zij zochten een drukker die in staat was om uniek drukwerk te maken voor de bankbiljetten.’ Bij Enschedé waren ze aan het juiste adres.

Bijzonder ensemble

Ook voor postzegels trouwens, die Enschedé tegenwoordig nog steeds drukt. Het bedrijf is vandaag de dag gesplitst in tweeën: Koninklijke Joh. Enschedé en Joh. Enschedé Amsterdam (JEA). De familie onderhoudt nog altijd nauwe banden met beide bedrijven en is tevens aandeelhouder van JEA. ‘De persoonlijke betrokkenheid tussen het bedrijf en de familie is tot op de dag van vandaag nog altijd sterk.’  Edzard, zelf een directe afstammeling van Izaak Enschedé, maakte enkele jaren geleden de overstap van de financiële wereld naar de zorg. Hij is echter altijd betrokken gebleven bij Enschedé. ‘Mijn vader is twaalf jaar directeur geweest van Stichting Museum Enschedé, vandaar dat ik ook het historisch bewustzijn heb meegekregen. Door de geschiedenis voel ik me verbonden met de collecties van het museum en de bedrijven.’

Bij Enschedé werd groot belang gehecht aan historie en traditie. Daarom is er door de jaren heen veel bewaard gebleven. Zo ontstonden de collecties die tezamen het Museum Enschedé vormen, dat nu is ondergebracht bij het Noord-Hollands Archief. ‘Ik denk dat we als grote gemene deler in de familie hebben dat we er belang aan hechten om de historische tradities en objecten door te geven aan de volgende generaties. Dat is de reden dat we het museum zo graag veilig wilden stellen voor de toekomst. Daarom zijn we ook zo blij dat de collecties nu zijn geland bij het Noord-Hollands Archief, een geweldige plek.’ De familie vond het essentieel dat de collecties Enschedé bij elkaar bleven. ‘Het is een heel bijzonder ensemble van collecties, het bevat onder andere het bedrijfsarchief van het begin tot nu, talloze bankbiljetten- en postzegelontwerpen, de geschiedenis van de lettergieterij (honderden stempels en matrijzen) en het hele familiearchief.’

Vrouw aan het hoofd

Een favoriet stuk van de familie is het familieportret van Johannes II met zijn gezin. Edzard loopt direct op het schilderij af en begint gepassioneerd te vertellen. ‘Johannes II Enschedé was getrouwd met Johanna Swaving. Op dit portret wordt ze een beetje knullig afgeschilderd met een handwerkje, maar deze mevrouw heeft gedurende een kwart eeuw het bedrijf op een hele goede manier geleid. Wat zij in Haarlem was, was Johanna Borski in Amsterdam. Emancipatie avant la lettre!’ Dat terwijl ze in de annalen van de familie niet eens als firmant genoemd wordt, tussen het overlijden van Johannes II en het aantreden van hun zoon Johannes III in. Laatstgenoemde staat als klein jongetje op het familieportret afgebeeld, zijn speelgoed ligt voor hem op de grond. Aan de muur een portret van Laurens Janszoon Coster, die eeuwenlang beschouwd werd als de uitvinder van de boekdrukkunst. ‘En het aardige is, dit tafeltje bevindt zich ook nog ergens in de collectie. In het bedrijf hing het schilderij altijd boven het tafeltje.’

Een ander betekenisvol stuk uit de collectie Enschedé is een achttiende-eeuws drukkersmerk, met wat jarenlang het bedrijfslogo is geweest van Joh. Enschedé. Een klein houten object, dat met inkt als stempel gebruikt kan worden. ‘Dit is het originele drukkersmerk. Met in elkaar gevlochten een I en een E, door Johannes I voor zijn vader Izaak gemaakt en uit hout gesneden. In zijn evenwichtigheid en zijn schoonheid is het zo mooi, zo goed gedaan.’ Maar behalve de prachtige details vertelt het vignet ook een verhaal over de startende ondernemersfamilie. ‘Dichterbij Johannes I kun je eigenlijk niet komen.’ In Edzards handen is het kleinood weer even deel van de familie, voordat het enkele momenten later weer veilig opgeborgen wordt.

Ontwerper met een warm hart

Edzards laatste favoriet is een bronzen beeld van Samuel Louis (Sem) Hartz. ‘Sem Hartz was een grafisch ontwerper voor Enschedé. Hij heeft een heel aantal postzegels ontworpen en een belangrijke letter, de Juliana. Mensen als Sem Hartz en Jan van Krimpen waren in de grafische wereld hele grote jongens, die waren echt wereldberoemd.’ Maar meer dan naar het beeld gaan de gedachten van Edzard uit naar de man erachter, die hij persoonlijk kende. ‘Hartz was goed bevriend met mijn vader. Mijn vader vroeg wel eens aan hem om mij af en toe mee te nemen naar tentoonstellingen, om mij uit te leggen welke kunst goed is en welke niet. Dat was altijd hartstikke leuk. Dan ging je met hem ergens heen en zei hij: “O ja, we gaan ook nog even daarheen. Die ken ik ook, daar wil ik je even aan voorstellen”. Dus je was de hele dag met hem op stap.’ De bronzen kop had niet voor niets jarenlang een ereplaatsje in Museum Enschedé.

Op de vraag of het voor de familie Enschedé niet vreemd is dat hun hele geschiedenis, met zoveel persoonlijke herinneringen, zich nu in het Noord-Hollands Archief bevindt, antwoordt Edzard ontkennend. ‘De collecties hebben eigenlijk altijd in de archieven gelegen. Nu weten we tenminste zeker dat ze niet alleen onder de beste omstandigheden bewaard blijven, maar dat ze ook de publiciteit en aandacht krijgen die ze verdienen.’

Meer weten?

Vanaf 23 november 2019 is in de heropende Janskerk te Haarlem een permanente tentoonstelling over de iconische collectie Enschedé te zien. Meer informatie over de tentoonstelling en de openingstijden is te vinden op de website van het Noord-Hollands Archief.

Een ingekorte versie van dit interview is gelijktijdig verschenen in Uitgelicht, het magazine van het Noord-Hollands Archief.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries

Publicatiedatum: 22/11/2019