Boter op je hoofd hebben

"Die in een glazen huisje woont, moet met geen steenen gooien of geen steen op zijn buurmans dak werpen, wie lijdt aan het een of ander gebrek, heeft geen recht het een ander te verwijten", schreef spreekwoordenexpert F. A. Stoett in zijn 'Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden'. Wie boter op zijn hoofd heeft, kan behoorlijk wat aan te merken hebben op anderen, maar is zelf bepaald niet onschuldig. Wat is de overeenkomst tussen 'boter op je hoofd' en schuldig zijn? En waar komt de uitdrukking vandaan?

2 min

Boter, zon en bakker

Waarschijnlijk is de uitdrukking ‘boter op je hoofd hebben’, ontstaan uit het langere, ‘wie boter op zijn hoofd heeft, moet uit de zon blijven’ of ‘ moet niet in de zon lopen’. Het betekent ongeveer hetzelfde: ‘wie geen zuiver geweten heeft, moet ervoor zorgen dat hij niet aan kritiek wordt blootgesteld’, staat in het Groot Uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale. Wie boter op zijn hoofd heeft moet niet in de warmte gaan staan, want dan smelt de boter.

‘Wie een hoofd heeft van boter, moet geen bakker worden’ is nog een oudere variant op de uitdrukking. ‘Die een hooft van boter heeft, moet geen bakker worden, moet bij geen oven komen of moet uit de branderij blijven’, staat in het negentiende-eeuwse spreekwoordenboek van P. J. Harrebomée. F.A. Stoet haalt de volgende versregels van Jacob Cats aan: “Wiens hoofd van boter is, die moet gedurig schromen; Die moet niet aen het vyer, of voor den oven komen.” In de zeventiende eeuw werd de uitdrukking dus al gebruikt.

Pentekening van de uitdrukking: ‘boter op je hoofd hebben’ of het spreekwoord, ‘wie boter op zijn hoofd heeft, moet niet in de zon lopen’.

Mand op je hoofd hebben

Een hoofd van boter is absurder dan boter op je hoofd hebben, maar bij beide varianten blijft onduidelijk waarom er nu precies sprake is van boter. Anders dan dat boter nu eenmaal al eeuwenlang een veel gebruikt product is dat snel smelt in de hitte, is er geen duidelijke oorsprong gevonden voor het gebruik ervan in de uitdrukking ‘boter op je hoofd hebben’.

En waarom ligt de boter in de uitdrukking op je hoofd? Het Genootschap Onze Taal wijst daarvoor, net als de verschillende spreekwoordenboeken, op de oude gewoonte manden met levensmiddelen op het hoofd te dragen. Als je dan in de volle zomerzon een mand vol boter op je hoofd droeg, zat er, voor je er erg in had, gesmolten boter in je haren.

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen

Publicatiedatum: 17/02/2016

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.