Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Boeren, waterputten en rituelen

In juni en juli 2005 is er archeologisch onderzoek gedaan in de gemeente Heiloo. Het plan voor een nieuwbouwwijk zou namelijk de bodem verstoren door bijvoorbeeld het leggen van funderingen, kabels en leidingen en het slaan van heipalen. De vondsten die bij de opgravingen tevoorschijn zijn gekomen dateren uit de middeleeuwen en nieuwe tijd. Hiertoe behoren voorwerpen die wellicht om symbolische redenen onderin waterputten waren geplaatst. Deze worden nu bewaard in Huis van Hilde.

Strandwal

De plek waar de nieuwbouwwijk zou komen ligt op de oostkant van de strandwal Limmen-Heiloo-Alkmaar. Een strandwal is een langgerekte zandbank evenwijdig aan de kust die door de branding is opgeworpen en die enkele meters boven het zeeniveau uitsteekt. Deze strandwal is ongeveer 4.500 jaar geleden ontstaan. Doordat hij hoger gelegen was in het landschap was het een goede plek om te bewonen.

Het archeologisch onderzoek heeft sporen en vondsten opgeleverd die dateren van de vroege middeleeuwen tot en met de nieuwe tijd. Aardewerkscherven uit de 8e tot 10e eeuw n. Chr. zijn de eerste tekenen van bewoning. Maar deze vondsten zeggen nog niet veel over de bewoners omdat de sporen uit de late middeleeuwen deze verstoren. Die latere sporen, zoals greppels, kuilen en waterputten, maken duidelijk dat er boeren op het terrein gingen wonen. Uit de nieuwe tijd zijn de resten van een boerderij gevonden. Om de boerderij was een erf en een graanakker, en er werden runderen en varkens gehouden.

Ontginning in late middeleeuwen

Het gebied waar de opgravingen plaatsvonden is in de late middeleeuwen ontgonnen. Dwars op de strandwal zijn greppels gegraven om het land geschikt te maken voor akkerbouw. In die greppels zijn scherven gevonden die voornamelijk uit de late middeleeuwen dateren, waardoor we weten dat ze toen door boeren zijn aangelegd. Zij hebben ook een omheining gemaakt, waarmee ze het gebied verdeelden en de dieren bij elkaar konden houden. In het gebied liep ook een sloot.

Boerderij

Resten van een echte boerderij dateren uit de nieuwe tijd. Dit wordt bevestigd op een kaart uit 1680 van Jan Jansz. Dou. Deze kaart geeft aan dat de boerderij in ieder geval gebouwd is voor 1680. Door de jaren heen zijn op het erf verschillende waterputten geslagen en is er een voorraadhut neergezet. Deze hut was ongeveer 35 cm diep ingegraven, zodat bijvoorbeeld uien, rapen en bollen koel bewaard konden worden. Toen de hut vervallen was, werd hij gebruikt als afvalplek. Men heeft er een grote hoeveelheid scherven, bouwpuin en spijkers in gedumpt. De vondsten die in de waterputten en de voorraadhut zijn gevonden dateren uit de 17e en 18e eeuw.

Uitsnede kaart Jan Jansz. Dou uit 1680. Links Heyloo en rechts Limmen. Omcirkeld is de teruggevonden boerderij op het onderzoeksterrein. Bron: Rebergen, J., 2009, Op de flank. Archeologisch onderzoek in het plangebied Zandzoom Zone 10, Gemeente Heiloo (Noord-Holland), Amsterdam (AAC-notities 50).

Waterputten en symboliek: leren riem

Een waterput die van 1625 tot 1800 in gebruik is geweest, bestond uit een ton van eikenhout met een bakstenen bovenbouw. In de ton zat halverwege een schelpenlaag van 15 cm dik, die er waarschijnlijk voor zorgde dat het water gefilterd werd. Bijzonder is dat vlak onder deze schelpenlaag een leren riem van ongeveer 50 cm lang lag. De riem was door de gesp gehaald. Omdat de riem onder de schelpenlaag lag kan deze er niet zomaar ingevallen zijn. Daarom is het mogelijk dat de riem een symbolische betekenis had, bijvoorbeeld als bouwoffer van de waterput. Waterputten leverden schoon drinkwater, van groot belang voor de boerderijbewoners. Vaak hangen dan ook de nodige gebruiken en rituelen met waterputten samen.

Een leren riem met rechthoekige gesp uit de periode 1650-1800. Bron: Huis van Hilde, inventarisnummer: 6090-01.

Houten bal, leren schoenzool, aardewerken kop

Op de schelpenlaag zijn veel vondsten aangetroffen die wel in de put gevallen of gegooid kunnen zijn. Een leuke vondst is die van een houten bal. Het is niet zeker waar die voor diende; misschien als speelgoed?

Houten bal uit de periode 1650-1800. Bron: Huis van Hilde, inventarisnummer: 6090-02.

Ook deze schoenzool en een kop van roodbakkend aardewerk met loodglazuur komen uit de waterput.

Complete leren schoenzool uit de periode 1650-1800. Bron: Huis van Hilde, inventarisnummer: 6090-05.

Kop van roodbakkend aardewerk met loodglazuur en slibversiering uit de periode 1675-1725. Bron: Huis van Hilde, inventarisnummer: 4445-01.

Hoefijzers, pikhaak, grape

Een waterput die korter in gebruik is geweest, van 1600 tot 1650, bestond ook uit een ton van eikenhout, maar had geen bakstenen bovendeel. Hier was een laag van zand en enkele brokken veen aangebracht, waarschijnlijk om het water te filteren. Onder de ton lag een plank met daarop een kleilaag met bakstenen. Ook bij deze waterput lijkt het erop dat er een bouwoffer is geplaatst. Onder de plank lag namelijk weer een aantal vondsten, waaronder twee complete hoefijzers, een pikhaak (gebruikt om graan mee te rollen), en een aardewerken grape (kookpot). Alle vondsten waren nog helemaal compleet en niet kapot. Ze zijn dus zeker niet zomaar weggegooid.

Een ijzeren pikhaak met holle steel en twee puntige uiteinden uit de periode 1600-1650. Bron: Huis van Hilde, inventarisnummer: 5234-04.

IJzeren hoefijzer met zeven klinknagelgaten uit de periode 1600-1650. Bron: Huis van Hilde, inventarisnummer: 5234-07.

Gebruiksvoorwerpen

De vondsten die bij de opgraving tevoorschijn zijn gekomen wijzen niet op een rijk gezin. Het zijn voor die tijd normale gebruiksvoorwerpen. Maar toch zijn ze bijzonder, ze geven namelijk een uniek kijkje in de wereld van een boerengezin in 17e/18e-eeuws Heiloo.

Grape van witbakkend aardewerk, met aan de binnenkant geel en aan de buitenkant groen glazuur uit de periode 1575-1625. Bron: Huis van Hilde, inventarisnummer: 4445-06.

Bron:

Dit verhaal is gebaseerd op AAC-notities 50: Rebergen, J., 2009, Op de flank. Archeologisch onderzoek in het plangebied Zandzoom Zone 10, Gemeente Heiloo (Noord-Holland), Amsterdam.

Publicatiedatum: 21/03/2014

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.