3 min

Een overvloedige voorraad schoon en helder water is noodzakelijk in verschillende stadia van het brouwproces. Het uitgeschonken gerstenat, met zijn soms in bloemrijke taal geprezen schuimkraag, bestaat voor wel negentig procent uit water. Maar niet alleen als leverancier van schoon water hielp het Spaarne de bierbrouwerij. Ook als vaarwater voor het aan- en afvoeren van grondstoffen en eindproducten speelde de rivier een rol van niet te onderschatten betekenis.

Voormalige bierbrouwerij ‘Het Scheepje’, Houtmarkt 7 (binnenplaats), Haarlem. Beeld: Noord-Hollands Archief

Een eeuwenoud drankje

Sinds mensenheugenis is bier al een populaire drank. Onder verschillende namen, en met gebruik van verschillende graansoorten, kende men al bier in het oude Mesopotamië, Egypte en Griekenland. Die populariteit dankt het bier, behalve aan de smaak, aan het feit dat het lang kan worden opgeslagen, in allerlei klimaten en zonder te bederven. In veel steden in de Middeleeuwen, en ook daarna, bestond een voortdurend tekort aan schoon drinkwater. Van ziektekiemen die zich in vervuild water konden ontwikkelen, had men destijds geen weet. Maar dat je van zulk water ziek kon worden, was duidelijk genoeg. Daarom dronk men vaak bier in plaats van water. Zeelieden aan boord van zeeschepen dronken uitsluitend bier. In de vroegere Middeleeuwen brouwde men zijn eigen bier op kleine schaal, of kocht men het bij de kloosters. Vanaf de Late Middeleeuwen werd het bier brouwen in veel steden van Europa een commerciële bedrijfstak. Zo ook in Haarlem.

De Haarlemse bierbrouwerij

De bierbrouwerij is in Haarlem in de vijftiende eeuw tot bloei gekomen. De belangrijkste grondstoffen voor deze nering, graan en hop, moesten in de stad ingevoerd worden. Dat gebeurde met schuiten. Ook turf, de brandstof voor het opstoken van de bierketels, kwam per boot de stad in. De Haarlemse bierbrouwerij was gericht op de export. Daarvoor was eveneens de bereikbaarheid van goed vaarwater essentieel en jaarlijks verlieten vele schepen de Spaarnestad met aan boord een lading biervaten. In de eerste bloeiperiode van de bierbrouwerij, tussen 1430 en 1450, verkocht Haarlem zijn bier in het zuiden van Holland, in Zeeland, Brabant en Vlaanderen. De grote concurrenten waren Gouda en Delft. Die verdrongen Haarlem van deze markten in de tweede helft van de vijftiende eeuw. Een nieuwe bloeiperiode brak aan in de eerste helft van de zestiende eeuw, maar toen waren het Noorden van Holland en Friesland de belangrijkste klanten. In de loop van de zeventiende eeuw nam de bierbrouwerij in betekenis af.

Water van het Spaarne

Hiervoor bleek al hoe belangrijk de ligging aan het Spaarne was voor de aanvoer van grondstoffen en de afzet van het eindproduct. Er was nóg een reden die de bierbrouwers er toe bracht hun bedrijven bij voorkeur aan de oevers van de rivier te situeren: het Spaarne leverde het noodzakelijke schone water. In de loop van de zestiende eeuw vervuilde het water echter steeds sterker. Via de Spaarndammersluizen kwam te veel zout het water binnen. Het gebruik van verzilt rivierwater kwam de smaak van het daarmee gebrouwen bier beslist niet ten goede. Erger nog was de vervuiling die optrad door de groei van de textielnijverheid. Die nijverheid had als afvalproduct spoelwater dat vol zat met resten verf, aarde en urine. Ook dat spoelwater kwam uiteindelijk vanuit de Voldersgracht in het Spaarne terecht. Met recht vreesde het stadsbestuur dat Haarlem hierdoor haar bierbrouwerijen wel eens geheel zou kunnen kwijtraken. Daarom schreef dit bestuur voor dat alleen nog het schone duinwater uit de Brouwerskolk mocht worden gebruikt.

Bronnen

J.C. van Loenen, De Haarlemsche brouwindustrie vóór 1600 (Amsterdam 1950).

B.C. Sliggers red., De loop van het Spaarne. De geschiedenis van een rivier (Haarlem 1987).

Beide ter inzage in de bibliotheek van het Noord-Hollands Archief.

Publicatiedatum: 05/01/2011