Amusant, kundig en al vier eeuwen oud

Druipkaarsen? Scharensliep? Kaarsen druipen niet als ze voor het aansteken een tijdje in zout water hebben gelegen en bot geworden scharen worden weer scherp door een paar keer knippen in fijn schuurpapier. Wie last heeft van naar vis ruikende handen, kan ze het beste even wassen met tandpasta en misschien is het goed om te weten dat het drinken van een glas melk helpt tegen uienlucht.

Een onverwoestbare klassieker

Als je wilt weten hoe laat de zon opkomt, op welke dagen Pasen valt, of het in januari gaat vriezen en hoe je kunt voorkomen dat vreemde katten jouw voortuin als kattenbak gebruiken, grijp je al snel naar je telefoon om het antwoord te ‘googelen’. Ondanks de oneindige hoeveelheid informatie op het internet blijft de almanak een jaarlijks verkoopsucces, vooral rond de jaarwisseling. De Enkhuizer Almanak is een onverwoestbare klassieker binnen het Nederlands cultuurbezit en is inmiddels de oudste nog verschijnende almanak ter wereld. Althans, volgens de Enkhuizer Almanak zelf.

Wie heeft de oudste?

De Enkhuizer Almanak vermeldt in de editie van 2015, dat het om de 420ste jaargang gaat. De oude almanak zou in 1595 voor het eerst zijn verschenen. In het Rijksmuseum in Amsterdam kun je een gedeelte van een almanak uit 1596 vinden. Het intrigerende museumstuk is gevonden in het Behouden Huys op Nova Zembla, waar onder andere Willem Barendsz, Cornelis de Rijp en Jacobus van Heemskerck moesten overwinteren tijdens hun zoektocht naar de Noordoostelijke Doorvaart.

Volgens het Rijksmuseum gaat het om een deel van de Deventer Almanak. Deze almanak bestaat ook nog steeds, maar is minder bekend dan de Enkhuizer Almanak. Hoewel de versie uit Deventer, daterend uit 1480, eigenlijk de oudste nog verschijnende almanak in Nederland is, bestrijdt de Enkhuizer Almanak dit gegeven. De Deventer Almanak kent misschien een eerdere start, maar is 26 jaar lang niet verschenen. De publicatie werd hervat in 2009 bij een uitgever uit Doesburg.

Prentjes over Pasen

Weinig mensen konden lezen en schrijven in de Middeleeuwen. Aan de hand van losse prentjes, waarop voorlichtingen werden gegeven over allerlei zaken, konden ook de ongeschoolde boerendochter, arme visser en ijverige smid weten wanneer het volle maan of Pasen was. Het ging bij de prenten naast feest- en marktdagen om afbeeldingen van heiligen of gedeelten uit de Bijbel en tekens van de dierenriem. Deze beeldende communicatie voor ‘de gewone man’, was voorloper van de almanak. Wanneer de geschreven almanak voor het eerst verscheen, is nog niet bevonden.

Boekdrukkunst en Nova Zembla

In de Nederlanden zijn almanakken ongeveer vanaf de achtste eeuw in gebruik geraakt. De samenleving volgde destijds de kerkelijke kalender nauw en het dagelijks leven richtte zich ook naar deze kalender in. Na de uitvinding van de boekdrukkunst verschijnen steeds meer in boekdruk gemaakte almanakken. Zo had je naast de Enkhuizer Almanak onder andere de Amsterdamse- en Haarlemse Almanak in Noord-Holland.

Misleidend ‘Enkhuizer’?

De naam ‘Enkhuizer Almanak’ zet je wel op een verkeerd spoor, want de historie van het de compacte volksencyclopedie begon in Amsterdam. Althans zo werd lange tijd gedacht. Het oudste volledige exemplaar uit 1686 draagt het wapen van Amsterdam. In september 2015 heeft Uitgever Fransje Jonkert echter een zes jaar ouder exemplaar op de kop getikt, waarin staat: “Gedrukt in Enkhuizen bij Jan Potjen in 1680”.

Vanaf het einde van de negentiende eeuw heeft de uitgever achtereenvolgens in Haarlem en Apeldoorn gezeten voor deze in 1992 naar Enkhuizen verhuisde. Dat de landelijke almanak altijd de ‘Enkhuizer Almanak’ is genoemd, werd voorheen verklaard met het feit dat Enkhuizen in de eerste jaren van de verschijning van de Almanak, een belangrijke havenplaats was. De rubriek watergetijden begon daarom altijd met die van Enkhuizen, waardoor ‘Enkhuizer’ aan de titel werd toegevoegd.

Meestervoorspeller

Naast deskundige raadgevingen voor in het huishuiden zijn er een uitgebreide kalender, weersvoorspellingen, astronomische waarnemingen, een geschiedenisrubriek, anekdoten, prenten, spreuken en wijsheden in de Enkhuizer Almanak te vinden. De onderdelen zijn niet elk jaar exact hetzelfde, maar grote veranderingen zullen niet te vinden zijn in de ijzersterke traditie van de kleine allesweter en meestervoorspeller. Ruim zeventig procent van de voorspellingen die de almanak maakt zijn juist. De almanak baseert zich op een theorie uit de jaren twintig van de vorige eeuw, ontwikkeld door amateur meteoroloog Chr. A. C. Nell. Hij bedacht het basisprincipe van de omkeerdagen voor landen met een zeeklimaat en terugkerend grillig en wisselend weerbeeld. Om de zoveel tijd moet er rekening worden gehouden met verandering. De verzameling eeuwenoude weergegevens worden namens de almanak dagelijks bijgehouden door een corps waarnemers.”Het kan vriezen, het kan dooien, maar als ik op mijn snufferd ga… dan zijn ze te laat met strooien”. Een spreuk uit de Enkhuizer Almanak van 2014.

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen

• Een “greep” uit de almanak, januari 2014, http://www.pastoorvanarsschool.nl/cgi-oic/pagedb.exe/show?no=1189&fromno=1029
• Het wordt een fantastische zomer. De Enkhuizer Almanak voorspelt het, en die heeft (vrijwel) altijd gelijk. Met alles. http://www.volkskrant.nl/archief/417~a3102803/
• Enkhuizer Almanak historie, http://www.almanak.nl/historie/index.html
• Eindelijk Bewijs. Enkhuizer Almanak komt uit Enkhuizen, http://www.rtvnh.nl/nieuws/171515/eindelijk-bewijs-enkhuizer-almanak-komt-uitenkhuizen

Publicatiedatum: 28/09/2015