Dat mag zeker niet iemand zijn die als anti-Duits icoon gebruikt kan worden, zoals de Oranjes. De keuze valt op Rembrandt van Rijn en dat is te merken ook: alles wordt Rembrandt.

Rembrandtdag

Al sinds de negentiende eeuw is Rembrandt Nederlands trots. Voor de oorlog vindt er ieder jaar op 15 juli een herdenking plaats ter ere van zijn geboortedag. Na de bezetting neemt het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten de organisatie over. Leden van de Nationale Jeugdstorm leggen een krans bij het standbeeld van Rembrandt op het Rembrandtplein en de secretaris-generaal van het Departement houdt een toespraak: ‘Het land van Rembrandt eert zijn grootsten zoon niet als bezit voor zichzelf alleen, doch als een der grootste en edelste scheppingen van den Germaanschen geest.’ De vieringen worden in de pers breed uitgemeten.

In 1944 gaan de Duitsers nog een stapje verder. 15 juli moet een nationale feestdag worden: Rembrandtdag. In de Kultuurweek rond de dag zijn vele festiviteiten georganiseerd, de pers is wederom royaal aanwezig en in alle bioscopen draait verplicht een documentaire over de nieuwe feestdag. Ondanks alle propaganda is Rembrandtdag geen succes. Bij de officiële viering blijven veel genodigden weg en ook onder de Nederlandse bevolking is er weinig animo.

Rembrandtfilm

De Duitse naziregisseur Hans Steinhoff komt in 1941 naar Nederland. Hij neemt een Duitse cast en crew mee om de propagandafilm ‘Rembrandt’ te filmen, waarin Rembrandt wordt afgebeeld als een Germaanse held. In de film krijgt hij na de onthulling van de Nachtwacht te maken met tegenslagen, maar hij blijft altijd trouw en volhardend. Een antisemitische boodschap is in nazifilms nooit ver te zoeken en dat is ook deze keer het geval: Rembrandt wordt opgelicht door joodse woekeraars.

De opnames zijn een enorm project waar de Duitsers vier miljoen Reichsmark in steken. Alles wordt uit de kast gehaald. De decors zijn bijvoorbeeld exacte kopieën van het Rembrandthuis en de omliggende huizen. Het resultaat is een indrukwekkende film, die door de licht-donkerwerking iets wegheeft van een Rembrandtschilderij. Toch is de film in Nederland geen succes. Na de première in het Rembrandt Theater in 1942 krijgt de film harde kritieken: ‘De Rembrandt, die de Terra filmmaatschappij ons voorzet is onze Rembrandt niet, het is een caricatuur, erger nog: een wanproduct.’

Rembrandtkunst

De Rembrandtwerken van musea zitten tijdens de Tweede Wereldoorlog veilig opgeborgen. De Nachtwacht komt terecht in de duinen van Castricum, waar het schilderij doordat het niet in de bunker past op een grasveldje moet worden opgerold. De bezitten van de musea worden door de Duitsers gerespecteerd, maar toch krijgen ze schilderijen van Rembrandt in handen. Door handel met en roof van particulieren zijn het er in ieder geval tien.

Na de bevrijding is het teruggeven van de geroofde werken aan eigenaren of hun familie lastig. Veel eigenaren zijn vermoord en er is de mogelijkheid dat de schilderijen vrijwillig zijn verkocht. Als teruggave niet mogelijk blijkt, komen de werken in het bezit van de Nederlandse staat. Nog jaren later zullen families aanspraak op de werken maken. Bij de musea is dat anders, zij krijgen de werken sneller terug. Op 15 juli 1945, wederom op Rembrandts geboortedag, opent in het Rijksmuseum de tentoonstelling ‘Weerzien der Meesters’. Er hangen zestien schilderijen van Rembrandt. In de drie maanden dat de tentoonstelling staat, komen er 166.000 bezoekers op af.

Nederland krijgt zijn kunstschatten en nationale held weer terug. De nazi’s hebben Rembrandt gezien als de belichaming van ‘dé Germaan’ en buitten dat flink uit. Naast de bovengenoemde Rembrandtvereringen is er nog een hele rits andere te noemen, zoals een Rembrandtopera en een Rembrandtprijs. Dat Rembrandt in de jodenbuurt woonde en veel joodse taferelen schilderde, waren ze voor het gemak maar even vergeten.

Auteur: Lars van der Kooij

VrijheidNH

Ieder jaar gedenken we oorlogsslachtoffers en staan we stil bij het grote geluk om in vrijheid te kunnen leven. In 2017 is de Nationale Viering van de Bevrijding in Noord-Holland. Oneindig Noord-Holland maakt de verhalen en plaatsen van betekenis in tijden van oorlog en vrede, vrijheid en onvrijheid zichtbaar en tastbaar. De verhalen over vrijheid en onvrijheid in Noord-Holland vertellen kan alleen dankzij drie belangrijke opdrachtverstrekkers en partners: de Provincie Noord-Holland, het Nationaal Comité 4 en 5 mei en Bevrijdingspop Haarlem. Oneindig Noord-Holland verzamelt en bewaart zoveel mogelijk verhalen over vrijheid en onvrijheid voor de toekomst. Dit verhaal maakt onderdeel uit van deze campagne.

Bronnen

‘Rembrandt in de propaganda 1940-1945’, Verzetsmuseum Amsterdam.
‘Rembrant in de oorlog’, Andere Tijden (12 maart 2006).

Publicatiedatum: 16/03/2017