Adriaan Pauw (1585-1653) is een exponent van de 17de-eeuwse Amsterdamse elite: geboren in een rijk koopmansgeslacht en bestuurlijk actief: hij volgde zijn vader Reinier op als pensionaris (voornaamste adviseur) van Amsterdam en was een van de investeerders die de veenwinning in Drenthe ter hand namen. In 1627 werd hij rekenmeester (hoofd van wat nu de Rekenkamer is) van Holland en West-Friesland, een functie die hij vervulde tot 1652. In 1631 werd hij als raadpensionaris van Holland aangewezen. 

Na het overlijden van zijn eerste vrouw Anna Seys trad Pauw in het huwelijk met Anna van Ruytenburgh. Niet de minste: zij was de zus van luitenant Willem van Ruytenburgh, die samen met Frans Banning Cock centraal op de Nachtwacht van Rembrandt figureert.

Heemstede en Bennebroek

In de tijd van Pauw was het gebruikelijk dat de Amsterdamse elite buiten de stad een buitenverblijf kocht of liet aanleggen. Dat kon een buitenplaats zijn, maar soms ook een complete heerlijkheid. Van oorsprong, in de middeleeuwen, was zo’n heerlijkheid een bezit dat door de landsheer, in Holland de graaf, aan edelen werd uitgeleend. Die moesten dat namens de graaf besturen. Maar een heerlijkheid leverde ook geld op, bijvoorbeeld tolheffing, verpachten van ambten, jachtrechten en accijnzen op producten. In ruil moest de edelman in tijden van oorlog met soldaten op de proppen komen om de graaf te helpen in de strijd. In de 17de en 18de eeuw gaf het bezit van een heerlijkheid – naast inkomsten – vooral status, ook al moest de heer er nog altijd het bestuur regelen.

In 1620 kocht Adriaan Pauw de heerlijkheid Heemstede en Bennebroek.  Geen gek idee, want van daaruit had je goede verbindingen met zowel Den Haag als Amsterdam. Het Huis te Heemstede (nu beter bekend als het ‘Oude Slot’) zat in de koop opgenomen. Maar dat voldeed niet meer aan de eisen van de tijd en aan de status die Pauw zich had aangemeten. Het diende een prestigeobject te worden en hij verbouwde het tot een ‘Huis’ dat glorie en roem uitstraalde. Zo kon Adriaan Pauw de Amsterdamse elite en zelfs koninklijke gasten met waardigheid en trots  ontvangen. Tegelijkertijd werd het ook een lustoord, waar hij de zomers op een aangename wijze kon doorbrengen. Tevens bewaarde hij hier zijn ‘Bibliotheca Heemstediana’ , een verzameling van zo’n 16.000 boeken, die destijds als een van de fraaiste van Europa gold.

Actief bestuurder

Hoewel Pauw vanwege zijn functies vaak op reis was – hij was eigenlijk een forens –  stond hij op de bres voor zijn nieuw verworven bezit. Hij legde wegen en vaarten aan (bijvoorbeeld de Kerklaan en de Blekersvaart, en in Bennebroek de Bennebroekervaart), liet het opwaaiende duinzand dat Heemstede bedreigde afgraven en verkocht het aan Amsterdam, dat het nodig had voor de uitbreiding van de stad. Vervolgens vestigden zich op de afgegraven zandgronden blekers. Verder liet hij een nieuwe kerk bouwen (die we nu kennen als ‘Oude Kerk’ aan het Wilhelminaplein), stichtte de Voorwegschool (de oudste basisschool van Nederland) en zette zich in voor bestuur en rechtspraak. Dit alles heeft Heemstede en omgeving een enorme impuls gegeven. Hij had zelfs plannen om samen met Leeghwater het Haarlemmermeer droog te leggen – maar dat gebeurde pas 200 jaar later…

Raadpensionaris en Vrede van Münster

In 1631-1636 en 1651-1653 was Pauw raadpensionaris van Holland, de hoogste ambtenaar van de Republiek van de Zeven Provinciën. In (standplaats) Den Haag kwamen de afgevaardigden van die zeven provincies bij elkaar om te vergaderen. Den Haag was zoiets als Brussel voor de Europese Unie nu. In de huidige tijd zou Adriaan Pauw een soort Ursula von der Leyen (voorzitter van de Europese Commissie) of Charles Michel (voorzitter van de Europese Raad van regeringsleiders) zijn.

Op basis van zijn ambt speelde Pauw een sleutelrol in de buitenlandse politiek van de Republiek. In 1648 was Pauw weliswaar geen raadpensionaris, maar beleefde hij wel zijn finest hour in de internationale politiek. In dat jaar werd er na jarenlange onderhandelingen een Europese vrede gesloten en kwam er een einde aan de gewapende conflicten die het grootste deel van Europa in hun greep hadden gehouden. Ook kwam er een eind aan de Tachtigjarige Oorlog tussen het Spaanse Rijk en de Republiek. Het bestaan van ons land werd nu officieel erkend. Adriaan Pauw stond aan het hoofd van de onderhandelingsdelegatie namens de Staten-Generaal. Deze opdracht vormde zijn grootste diplomatieke missie. Zijn lijfspreuk ‘Patientia, pietate et pace’ (door geduld, plichtsbetrachting en vrede), tegelijkertijd zijn levensmotto, vond in Münster zijn bekroning. Ter herinnering aan deze vrede liet Pauw een luisterrijke toegangsbrug tot zijn Huis te Heemstede aanleggen, de Vredesbrug, Pons Pacis. Die ligt er nog altijd, maar het huis zelf is begin 19de eeuw gesloopt.

Het grafmonument van Pauw

Na zijn dood in 1653 lieten zijn erfgenamen in het koor van de Oude Kerk in Heemstede een grafmonument voor hem en zijn tweede echtgenote Anna van Ruytenburgh oprichten. Zijn vrouw was reeds in de kerk van Heemstede begraven. Onder de vloer van het koor bevindt zich de grafkelder. Hierin vonden ook kinderen en kleinkinderen van de echtelieden een laatste rustplaats. Er is dus echt sprake van een familiegraf. Dat hij zich hier heeft laten begraven, zegt wel iets over de verknochtheid van Adriaan Pauw aan zijn Heerlijkheid. Het grafmonument is gemaakt door de Amsterdamse architect en beeldhouwer Pieter de Keyser, zoon van de beroemde Hendrick de Keyser. 

Adriaan Pauw (Fred Rosenhart) en Anna van Ruytenburgh (Ada Vink) anno 2020. (Foto Robin van der Pol)

2020 Adriaan Pauwjaar

In 2020 is het 400 jaar geleden dat Pauw de heerlijkheid Heemstede kocht. Daarom zijn er dit jaar (en in 2021) tal van activiteiten rondom Pauw georganiseerd, zodat heel Heemstede kan kennismaken met deze ‘grootste Hemstedenaar aller tijden’. Van kunstwedstrijden tot sporttoernooien, en van een symposium tot een stripboek. Meer informatie www.2020adriaanpauw.nl.

 

Auteur: Jaap Verschoor en Hillebrand de Lange, Stichting Adriaan Pauw

 

Publicatiedatum: 14/10/2020