Zaanstreek als links bolwerk

Sinds het eind van de negentiende eeuw was de Zaanstreek een links bolwerk, vol communisten, sociaal-democraten en anarchisten. Arbeiders legden regelmatig het werk neer om hun eisen kracht bij te zetten. Tot geweld kwam het daarbij niet. Ze vochten hun klassenstrijd liever uit met woorden.

Het begon allemaal op een warme zomerdag in 1882. Arbeiders stonden dicht op elkaar gepakt in het Zaanse gebouw ‘Het Wapen van Amsterdam’. Ze luisterden aandachtig naar de voorman van de Sociaal-Democratische Bond (SDB) Domela Nieuwenhuis. Hij betoogde gloedvol dat het algemeen kiesrecht moest worden ingevoerd. Zo kon er een einde worden gemaakt aan het lijden van de arbeidersklasse!

Deze woorden op de eerste socialistische propagandabijeenkomst in de Zaanstreek vielen in vruchtbare aarde. De arbeiders in de fabrieken maakten lange uren tegen lage lonen en onder slechte arbeidsomstandigheden. Het was tijd om ten strijde te trekken. Kort daarop werd de afdeling Zaanstreek van de SDB opgericht.

Ferdinand Domela Nieuwenhuis.

Neiging naar anarchisme

Aan de Spoorstraat (nu Stationsstraat) in Koog kreeg de afdeling haar eigen gebouw. De socialistische SDB-idealen neigden sterk naar anarchisme. Ze sloegen aan bij Zaanse werklieden: meer dan duizend arbeiders waren lid van de Zaanse SDB-afdeling. De afdeling was hiermee de grootste van het land. (Voormalige) Zaankanters als meubelmaker Pieter van der Stad en houtzager Klaas Ris werden bekende figuren in de beweging.

Klaas Ris.

Geleidelijke verbetering

Aan het einde van de 19e eeuw verloor het ‘vrije socialisme’ van Domela Nieuwenhuis steeds meer terrein aan de gematigder Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP). De SDAP was in 1894 afgesplitst van de SDB. De werk- en leefomstandigheden van de arbeiders verbeterden geleidelijk aan. Soms was dat het gevolg van landelijke wetgeving, zoals de Woningwet en de Ongevallenwet (1901). Vaak was dat het resultaat van soms maandenlange stakingen.

Eerste sociaal-democratische burgemeester

In 1914 kreeg Zaandam als eerste Nederlandse gemeente een sociaal-democratische burgemeester, Kornelis ter Laan. Andere bekende Zaanse SDAP’ers waren Jan Duijs en VARA-oprichter Gerrit Jan Zwertbroek. Beiden zouden in de jaren dertig overigens lid worden van de fascistische Nationaal Socialistische Beweging (NSB). Na de Russische Revolutie in 1917 kreeg ook de Communistische Partij Nederland (CPN) een enthousiaste aanhang. De Zaankanter Marcus Bakker was tussen 1965 en 1982 het bekendste gezicht van de partij. Hij was 25 jaar Kamerlid voor de CPN.

Arbeiders Jeugd Centrale (AJC) in de Zaanstreek

Op 1 mei hing er een zee van rode vlaggen in de Zaanstreek. Op de Dag van de Arbeid trokken de jongens en meisjes van de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC) in optocht door de straten. Luidkeels zongen ze socialistische strijdliederen. Tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog telde de AJC honderden leden in de Zaanstreek.

De AJC-leden vertegenwoordigden ‘de vrije mens in een nieuwe gemeenschap’. Zij leefden al naar de idealen die ooit alom zouden heersen: een sober en gezond leven, waarin luxe overbodig was en roken en alcohol waren verboden. Tijdens bijeenkomsten leerden de jongeren volksdansen en luisterden ze naar lezingen over kunst, natuur, geschiedenis en staatsinrichting. Regelmatig trokken ze erop uit. De AJC’ers wandelden en kampeerden in Bakkum, later in Bergen en Schoorl. Regelmatig luisterden ze plaatselijke en landelijke demonstraties op. Het jaarlijkse hoogtepunt was het Pinksterfeest op de Paasheuvel in Vierhouten.

Zaanstreek nog steeds links?

Na de Tweede Wereldoorlog werd de SDAP omgevormd tot Partij van de Arbeid (PvdA). De PvdA was in de Zaanstreek verreweg de grootste politieke partij. Maar ook andere linkse partijen vonden er veel aanhang. In 1974 kreeg de nieuw gevormde gemeente Zaanstad een links college van PvdA, CPN en PSP/PPR.

Ook in de afgelopen decennia heeft de Zaanstreek een vrijbuiterig, licht-anarchistisch karakter behouden. De Zaandammer Rob Stolk was in 1965 een van de oprichters van de ludieke Provobeweging. Maar de ‘Rooie Zaan’ behoort inmiddels wel tot het verleden. Veel fabrieken zijn afgebroken; de mooiste zijn gerenoveerd en kregen een nieuwe bestemming, zoals de Verkadefabriek. Ook het politiek activisme van de arbeiders is afgenomen. Vergeleken met de rest van Nederland kleurt de Zaanstreek hooguit wat rozer.

Publicatiedatum: 06/01/2011