Een kostbaar bezit

Het poesiealbum werd uitgeleend en onderling uitgewisseld. De eerste maagdelijk witte pagina’s waren gereserveerd voor de versjes van familieleden. Maar langzaamaan werd het album gevuld met grapjes, wensen en vermaningen van vrienden en kennissen. Het lot van de meeste poesiealbums is tragisch. Al gauw sluipen er fouten en vlekken in. De meeste albums worden niet helemaal volgeschreven.

De inmiddels groot geworden kinderen verliezen hun interesse in het album. Bij uitzondering volgt er jaren later nog een bijdrage van een nichtje, neefje of van een van de eigen kinderen. Maar veel belanden in een doos op zolder en worden vergeten. Totdat het poesiealbum tijdens het opruimen of een verhuizing weer tevoorschijn komt. De eigenaar bladert vertederd door het versleten album en denkt weemoedig terug aan vroeger. Het poesiealbum is een kostbaar bezit geworden.

Vriendschapsalbum: het album amicorum

De oorsprong van dit gebruik is terug te leiden naar de zestiende eeuw. Het album amicorum wordt gezien als de voorloper van ons huidige poesiealbum. Dit was een vriendschapsalbum voor volwassenen en met name populair onder universitaire studenten.

Letterlijk vertaald betekent album amicorum: ‘lijst van vrienden’. Door iemand in zijn album te laten schrijven, werd diegene daarmee ook in zijn kring van vrienden opgenomen. De vroegst bekende exemplaren zijn aangelegd door studenten van de protestantse universiteit te Wittenburg (Duitsland). Zij vroegen aan hoogleraren, medestudenten en de plaatselijke adel om in hun vriendenboek te schrijven. In deze periode waren studenten niet aan één universiteit gebonden maar studeerden op verschillende plaatsen in Europa. Zij namen hun album amicorum mee op reis, waardoor het gebruik werd verspreid in Duitsland, Scandinavië en Nederland. De Universiteit Leiden, gesticht in 1575, speelde een belangrijke rol bij de verspreiding in Nederland.

De rechthoekige albums zagen er heel anders uit dan de latere poesiealbums. De bijdragen bestonden uit geleerde passages, Bijbelcitaten en gedichten. Deze werden geïllustreerd met geschilderde wapens of andere tekeningen, waarvoor meestal een beroep werd gedaan op lokale kunstenaars. Bovendien bestond het album uit losse blaadjes, bijeengehouden door een leren omslag met sluitkoorden. Dankzij de losse blaadjes hoefde de eigenaar het gehele album niet meer uit handen te geven. Het ongebonden album was echter niet heel praktisch in gebruik en de bezitter zal meer dan eens de blaadjes van de grond hebben moeten rapen.

Van studenten naar dames

Lange tijd werd dit vriendenboek alleen uitgewisseld door mannen in het universitaire milieu. In de zeventiende en achttiende eeuw beginnen ook adellijke dames een album amicorum bij te houden. Honderd jaar later wordt dit ook een populaire bezigheid onder vrouwen uit de burgerij. De albums worden steeds meer aangepast naar de smaak van de eigenaresse. Aangezien het nu familieleden, vrienden en kennissen zijn die de pagina’s vullen, verandert de inhoud logischerwijs mee. Vanaf de negentiende eeuw wordt er steeds meer gebruik gemaakt van standaard versjes en worden handwerkjes en droogbloemen opgenomen.

Om het losse blaadjes probleem op te lossen, gaat men over op doosjes in boekvorm. De doosjes zijn versierd en beplakt met zijde, leer, gekleurd papier en goudkleurige sierrandjes. De bladen krijgen een kleiner formaat. Met behulp van een lint, die aan de bodem is bevestigd, zijn de losse blaadjes makkelijk uit het doosje op te lichten.

Rond 1870 komt er een einde aan deze trend en komt het poesiealbum op de markt: een boekje met een harde kaft van staand formaat. Bij duurdere albums is een metalen sluiting aangebracht. Bijna altijd is er op de voorkant de titel ‘Poëzie’, ‘Poëziealbum’ of ‘Poesie’ gedrukt. Deze laatste komt het meeste voor, wat aantoont dat veel Nederlandse poesiealbums zijn gemaakt in Duitsland. Aan het einde van de negentiende eeuw worden poesiealbums voornamelijk gekocht door jonge en volwassen vrouwen. Pas rond 1900 verschuift dit naar meisjes van de lagere en middelbare- schoolleeftijd.

Versjes en rijmpjes

In een poesiealbum is het gebruikelijk dat op de rechterpagina het versje wordt geschreven en dat de linker pagina wordt versierd met een poesieplaatje of tekening. Alle teksten worden in het eigen (liefst schuine) handschrift geschreven. Om de tekst netjes op het lege blad te krijgen worden er eerst lijnen in potlood gezet, die later kunnen worden uitgegumd.

De meeste poesiealbums beginnen met een soortgelijk versje, geschreven door de eigenares of haar moeder: ‘Dit album behoort aan mij, Zolang ik hoop te leven. …is mijn naam al bij de doop gegeven.…is de naam van mijn vaders stam, …is de plaats, waar ik ter wereld kwam. En iedereen, die in dit album schrijft, moet zorgen dat het netjes blijft.’

Veel teksten hebben een moraliserende toon en zijn overgeschreven uit voorbeeldboekjes of andere albums. De onderwerpen van de versjes lopen sterk uiteen. Veel bijdragen zijn wensen voor de eigenaresse van het album: ‘Blijf jij maar zoals je bent: Een leuke spring in ’t veld; Dan is, dat weet ik zéker, Elkeen op jou gesteld.’ of ‘ Wees steeds een flinke, ferme meid, die ook in bange uren, Moedig door een appel bijt, ook al is het een zure!’.

Er is een breed scala aan korte rijmpjes die waarschuwen dat ze niet de verjaardag mogen vergeten van de desbetreffende vriend of vriendin: ‘Als je mijn verjaardag vergeet, Sla ik je op je blote…’ In de loop van de twintigste eeuw werden er steeds vaker onzin-versjes opgenomen, zoals: ‘Tip, tap, top, de datum staat op zijn kop’. Dit soort korte versjes werden dikwijls in de hoeken van de bladzijde geschreven.

Sommige versjes zeggen duidelijk waar het op staat: ‘Al moet ik er dwars doorheen gaan, Ik wil toch in je poesie staan.’  Ze winden er geen doekjes om: ‘Toen … nog een baby was, En mama haar moest wiegen, Toen tilde ze haar beentje op, En liet er eentje vliegen.’ Waar sommige rijmpjes een duidelijk tijdsbeeld aangeven: ‘Rie, ra, roosje, trouw nooit met een matroosje.’ Zijn andere versjes verrassend modern: ‘In de klas zitten twee kindjes, de ene is bruin, de andere zwart. Maar toch zijn het jouw vrindjes; al waren ze paars, wat hindert dat?’.

Kleurrijke poesieplaatjes

Ondanks dat er veel van elkaar werd overgeschreven, waren er zoals altijd creatieve mensen die een eigen gedicht maakten. Waar het gros koos voor het standaard poesieplaatje, waren er altijd uitzonderingen waarbij men net als bij de album amicorum zelf iets tekende.

De eerste poesieplaatjes werden omstreeks 1860 geproduceerd door de Berlijnse firma Wolf Hagelberg. Vele andere drukkers en uitgevers volgden in hun voetsporen. De eerste plaatjes waren chromolithografiën, waarvan de vormen werden uitgestanst en deels voorzien van reliëf. De eerste vijftig jaar werden de illustraties handmatig op lithostenen getekend en vervolgens gedrukt. Voor elke kleur was er een aparte steen nodig; voor sommige poesieplaatjes werden er meer dan 20 stenen gebruikt! Later deed de fotolithografie haar intrede, waardoor de plaatjes goedkoper en sneller konden worden gedrukt.

De albums vormen vandaag de dag een bron van informatie voor onderzoekers. Zo geven de album amicorum een mooi inkijkje in het leven van de studenten en hun sociale netwerk. Een poesiealbum uit iemands jeugd is daarentegen van onschatbare waarde voor de eigenaar of diens familie. Volgens deze auteur behoort ze gekoesterd en bewonderd te worden. Want in welk ander object zijn zoveel herinneringen aan geliefde familieleden en vrienden samen gebracht?

Auteur: Judith van Amelsvoort, met dank aan Tilly Verwey en Dorian van Amelsvoort.

Omslagfoto: Pagina uit het poesiealbum van Tilly Verwey, geschreven op 4 mei 1938 door haar broer Bernard, Foto: Judith van Amelsvoort.

Bronnen:

• Jan Willem van Besouw, Poëzie: rijmpjes en versjes, 1992, p. 8, 28, 32, 34, 38, 48, 66, 72, 74, 76, 84.
• Carry W. Zijlstra-v. Dijk, Nieuwste versjes voor het poesiealbum. (afschrijven toegestaan, nadruk verboden), p. 13.
• Drs. P, Poesie, Een boekje vol poëzie samengesteld uit oude poesie-albums, uitgegeven ter gelegenheid van de Boekenweek 1972, p. 8, 9.
• Bosters, K. Thomassen (et.al), Alba Amicorum. Vijf eeuwen vriendschap op papier gezet: Het Album Amicorum en het Poëziealbum in de Nederlanden, 1990, p. 9, 24 t/m 31.
• Regionaal Archief Alkmaar, Vriendschap op papier: het album amicorum
• Koninklijke Bibliotheek, Collectie Alba Amicorum,Alba amicorum van de familie Van Harinxma thoe Slooten
• Universiteit en Studentenleven: Album Amicorum
• Wikipedia: Poesiealbum, Album amicorum

Publicatiedatum: 07/07/2022