Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

West-Friesland: Westfriese Omringdijk en kasteel Nuwendoorn

De Westfriese Omringdijk beschermde eeuwenlang een groot gedeelte van Noord-Holland tegen de oprukkende zee. De 126 kilometer lange dijk is dan ook hét symbool van de West-Friese strijd tegen het water. Het dertiende-eeuwse Kasteel Nuwendoorn, tussen de dorpjes Krabbendam en Eenigenburg, werd ooit verwoest door een doorbraak van de Westfriese Omringdijk.

Kasteel Nuwendoorn

De Hollandse graaf Floris V liet het ‘Huis te Nuwendoorn’ bouwen in de dertiende eeuw, nadat hij de West-Friezen had verslagen. Het kasteel is in 1370 waarschijnlijk door de zee overspoeld en tot een ruïne vervallen. Dit maken we op uit de loop van de Westfriese Omringdijk. Deze dijk moest daar in die tijd het zeewater keren van het onbedijkte watertje de Zijpe. De driehoek in het land die hier nu zichtbaar is, wijst op een doorbraak van de dijk die met een omlegging werd opgelost.

Opgraving van het kasteel

Eeuwenlang leek Nuwendoorn verdwenen. Pas in 1948 werden de overblijfselen ontdekt. Een boer stuitte bij het ploegen op middeleeuwse bakstenen (kloostermoppen). In 1960 is het kasteel blootgelegd. Stukken van de torens, muren en de slotgracht werden teruggevonden. Deze werden gedeeltelijk gereconstrueerd. Ook het verdwenen deel van de Westfriese Omringdijk werd weer zichtbaar gemaakt. Langs het tracé kwam een wandelpad in de vorm van een dijkje van dertig centimeter hoog. Een uitzichttoren op het kasteelterrein biedt de mogelijkheid een overzicht te krijgen.

Opgraving van de fundamenten van Nuwendoorn. Beeld: Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland.

West-Fries landschap door de eeuwen heen

Het begin van de Westfriese Omringdijk dateert van omstreeks 1200. In de voorgaande eeuwen werd het lage gedeelte van Holland voor het eerst ontgonnen. Tussen 1000 voor en 1000 n.Chr. had zich in West-Friesland een reusachtig veenkussen gevormd. Dit land was te nat en te slap voor agrarisch gebruik. Hierdoor bleef West-Friesland in deze periode spaarzaam bewoond.

Op de hoger gelegen zandgronden lag bruikbare landbouwgrond. Maar deze landbouwgronden waren op een gegeven moment niet meer voldoende voor de bevolking. Vanaf de kust trokken mensen landinwaarts en gingen het metersdikke veen ontginnen.

Kaart van West-Friesland. Beeld: Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland.

Ontstaan Westfriese Omringdijk

Om zich tegen het water te verdedigen legde de bevolking terpen aan. Bijvoorbeeld bij Schagen en Warmenhuizen. Grotere stukken land werden beschermd door dijkjes aan te leggen. De Westfriese Omringdijk ontstond halverwege de 14e eeuw toen een aantal van deze dijken met elkaar werd verbonden. De dijk omsloot het gebied erbinnen als een eiland.

Dijkonderhoud

Goed onderhoud van die dijk was natuurlijk van levensbelang. West-Friesland werd hiervoor in vier ambachten of bestuursdistricten verdeeld. Vanaf Alkmaar met de klok mee waren dat Geestmerambacht, de Schager- en Niedorperkoggen, de Vier Noorderkoggen en Drechterland. Ieder ambacht had de zorg voor zijn eigen dijkgedeelte. Het feitelijk onderhoud lag bij de landeigenaren. Hoe groter het stuk land dat een boer in bezit had, hoe langer het dijkvak waar hij verantwoordelijk voor was.

Schip dicht de Omringdijk

Af en toe brak de Westfriese Omringdijk door. Er waren verschillende manieren om de dijk te herstellen. Dit is nog altijd terug te zien in het landschap. Op de plaats van een doorbraak was meestal een diep gat (een ‘wiel’) ontstaan. Een goedkope oplossing was om daar met een binnen- of buitenbocht omheen te gaan. De dijk maakte daar voortaan een knikje.

Soms bedachten de West-Friezen bijzondere oplossingen. Toen in 1570 een stormvloed de Omringdijk bij Andijk vernielde, werd een oud schip in de opening afgezonken. Daarna werd het helemaal met aarde bedolven. Dit schip zou vervolgens eeuwenlang vergeten blijven. Pas door recent archiefonderzoek kwam het weer aan het licht.

Opgegraven schip in de Omringdijk. Beeld: Cultureel Erfgoed Noord-Holland.

De laatste doorbraak van de Omringdijk

In de herfst van 1675 loeide er al dagenlang een zware noordwesterstorm over het land. De Westfriese Omringdijk dreigde het te begeven. In de nacht van 4 op 5 november ging het mis. Bij het dorpje Scharwoude net onder Hoorn brak de dijk door. Binnen de kortste keren sloegen de golven een gat van meer dan 100 meter breed en bijna 10 meter diep. De noordwestenwind hield nog dagenlang aan. Hierdoor kon het land tot aan Medemblik overstromen. Huizen spoelden weg. Boeren vluchtten op schuitjes met wat gered vee en onderweg opgeviste kazen.

Er werd met man en macht gewerkt aan het herstel van de dijk. Springtij op 16 november en een storm op 5 december zorgden echter voor nieuwe overstromingen. Op 21 januari 1676 lukte het eindelijk het gat te dichten. Pas in de loop van het voorjaar vielen de laatste dorpen droog. Het zou de laatste doorbraak van de Omringdijk zijn.

De Westfriese Omringdijk ten zuiden van Krabbendam. Foto: Gouwenaar, via Wikimedia (CC BY-SA 4.0).

Cultuurhistorische waarde Westfriese Omringdijk

Vanaf de zestiende eeuw nam het gevaar van dijkdoorbraken af. Steeds meer gebieden in Noord-Holland werden drooggelegd. De Zijpe was het eerste gebied. Vooral aan de westelijke kant vormde de dijk de scheiding tussen tussen oud en nieuw land. Dat verschil is nog altijd te zien aan de verkaveling. West-Friesland is bezaaid met kleine onregelmatige percelen. Het jongere land buiten de dijk heeft grote rechte kavels.

Aan de oostkant grenst de dijk nog wel aan water. Door de komst van de Afsluitdijk is de oorspronkelijk zeewerende functie echter ook daar verdwenen. Eeuwenlang heeft de Omringdijk de West-Friezen beschermd tegen het water. Nu bezit de 126 kilometer lange dijk vooral cultuurhistorische waarde. In 1983 werd de Omringdijk dan ook een provinciaal monument. De ‘daik’ symboliseert de eenheid van West-Friesland en haar bewoners en tegelijkertijd de eeuwenlange strijd van de Nederlanders tegen het water.

Publicatiedatum: 25/11/2010

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.