Vlieland leeft van toerisme. Hoe kan het ook anders met zo’n honderd hectare zandstrand, omgeven door prachtige duinen en bossen. De natuurgebieden worden ontsloten door wandel-, fiets- en ruiterpaden. Het eiland lijkt haast wel gemaakt voor recreatie. Dat was enkele eeuwen geleden wel anders. De inwoners van de middeleeuwse dorpen West- en Oost-Vlieland waren afhankelijk van landbouw, visserij en scheepvaart. In economisch mindere tijden was het een armoedig bestaan. Bovendien lagen stormen en vloedgolven altijd op de loer.

Toch brak er eind zestiende eeuw een gouden tijd aan voor het eiland. Vlieland lag aan de zeevaartroute naar de Oostzee, waardoor op goede dagen honderden zeilschepen op de rede aanmeerden. Bekende zeventiende-eeuwse zeevaarders als Michiel de Ruyter, Cornelis Tromp en Witte de With waren regelmatig op het eiland te vinden. Deze bloeitijd kwam ten einde toen Vlieland in de achttiende eeuw door een aantal ongelukkige ontwikkelingen achterop raakte. Zandplaat De Richel vormde een steeds grotere belemmering voor het scheepvaartverkeer. Tot overmaat van ramp werd het dorp West-Vlieland in 1736 opgeslokt door de zee. De armoede van de Franse bezettingstijd deed de rest.

Op een onbewoond eiland

Veel bewoners probeerden de armoede te ontvluchten door het eiland te verlaten. Niet alleen het aantal inwoners liep zienderogen terug, maar ook de kustlijn. Om de afkalving van Vlieland een halt toe te roepen, liet Rijkswaterstaat tussen 1854 en 1885 vijftig strekdammen aanleggen. De zandverstuivingen die het dorp Oost-Vlieland bedreigden, werden tegengegaan door het aanplanten van helm. Ook zijn vanaf 1903 bossen aangelegd op het eiland, op advies van het in 1899 opgerichte Staatsbosbeheer.

En toen kwamen de toeristen. Nederlanders kregen steeds meer vrije tijd en gebruikten die om het eigen land te ontdekken. Op Vlieland bleek het bijzonder aangenaam verpozen, de reis erheen was immers al een uitje op zich. De provincie Noord-Holland, waar het eiland bij hoorde, zag op dat moment weinig toekomst in het eilandtoerisme. Ze wilde Vlieland in 1921 eigenlijk laten ontruimen, maar daar stak Rijkswaterstaat een stokje voor. Niet vanwege het natuurschoon of de toeristische waarde, maar omdat het eiland handig was als golfbreker, een extra linie voor de nieuwe Afsluitdijk.

Een onverwachte aankondiging

Vlieland bleef, maar niet bij Noord-Holland. Tijdens het derde jaar van de Duitse bezetting werd besloten dat het eiland samen met Terschelling van provincie zou wisselen. Verschillende kranten meldden op 7 juli 1942 simpelweg dat ‘bij verordening van den Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied is bepaald, dat met ingang van 1 September a.s. de gemeenten Vlieland en Terschelling van het gebied der provincie Noord-Holland overgaan naar dat der provincie Friesland.’

En daarmee was de kous af. Alleen het Nieuwsblad van Friesland wijdde ruim een maand later nog een kort bericht aan de invloed die de overgang zou hebben op de prijs van levensmiddelen, met het geruststellende nieuws ‘dat deze verandering geen wijziging in de aan provinciegrenzen gebonden prijsvoorschriften met zich brengt. De prijzen voor turf en brood zullen op bovengenoemde eilanden dus voorloopig dezelfde blijven.’

‘Zuiver Germaansch leven en kultuur’

Door de geringe media-aandacht die er voor deze verandering was, lijkt het alsof het er weinig toe deed. Een kleine bestuurlijke verandering, wellicht om bureaucratie of administratie op de een of andere wijze te vergemakkelijken. Maar wie bekend is met het gedachtegoed van de nazi’s, weet wel beter. Overal was over nagedacht en alle veranderingen hadden als radartjes een plek in het grotere plan. Niet voor niets achtte Storm, het weekblad van de Nederlandse SS, de overgang van de Waddeneilanden naar de provincie Friesland ‘van groot belang’.

Het Nieuwsblad van het Noorden vatte de redenering van Storm als volgt op vurige wijze samen: ‘met één pennestreek van den Rijkscommissaris [wordt] een onrecht tegenover een der oerkernen van het oude Germanje, tegenover Friesland (…) hersteld, een onrecht ook tegenover de oer-Friesche bevolking van deze eilanden, waarvan Terschelling zelfs de taal van het stamland is trouw gebleven, een onrecht, dat onder democratisch bestel wel eeuwig bestendigd ware gebleven.’

Verder spreekt Storm de hoop uit ‘dat door deze daad ook hun oogen zullen worden geopend voor de mogelijkheden, die dit volk zullen zijn weggelegd als het zich bekent tot de Groot-Germaansche gedachte, tot het komende Germaansche gemeenebest, dat onder de geniale leiding van den Führer niets meer gemeen zal hebben met den ouden geest der Pruisische jonkers, noch met dien van het klein-Hollandsche Regentendom, maar waarin iedere openbaring van zuiver Germaansch leven en kultuur tot vollen wasdom zal kunnen komen. (…) Dan zal ook Groot-Friesland kunnen bijdragen tot de schepping van de nieuwe volksche ordening in Groot-Germaanschen zin.’

Warme Waddenzomers

Zo lijkt het overgaan van provincie perfect te passen in het plan van de nazi’s voor een groot verenigd Europa. Met deze kleine handreiking zouden de Friezen namelijk wel eens voor dit grootse plan gewonnen kunnen worden, was waarschijnlijk de gedachte erachter. De Friezen, en de Nederlanders in het algemeen, werden immers als Germaans broedervolk gezien door Hitler. Liever dan ze te onderwerpen, wilde hij hen uit eigen beweging voor het nationaalsocialisme laten kiezen. In de eerste fase van de bezetting werd Nederland dan ook met een ‘fluwelen handschoen’ bestuurd. Pas toen de Februaristaking van 1941 duidelijk maakte dat de Nederlanders zich toch niet zo thuis voelden onder Duits bestuur, maakte deze tactiek plaats voor een hardere aanpak.

Vlieland is nooit meer teruggekomen bij Noord-Holland. Na de oorlog liet de Nederlandse regering de wijziging van provincie intact. En naarmate de donkere oorlogsjaren steeds verder op de achtergrond raakten, groeide de stroom toeristen naar Vlieland harder dan ooit tevoren. Zo zagen de jaren vijftig de oprichting van kampeerterreinen zoals Stortemelk, dat inmiddels al decennialang een begrip is op het eiland. En zijn de hippe randstedelingen tegenwoordig niet meer weg te slaan van de terrasjes op ‘Vliebiza’. Je zou haast zeggen dat het eiland onze provincie nooit verlaten heeft.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries
Omslagfoto: Kaart van de Waddeneilanden, ca. 1678-1726. Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland, Noord-Hollands Archief.

Bronnen:

• VVV Vlieland
• Historische kranten via Delpher

Publicatiedatum: 09/07/2021