4 min

Verdwenen gebouwen in Amsterdam Beeld: Google Maps, ONH

Panoramagebouw

Tegenwoordig kunnen we naar films kijken in 360 graden, in de negentiende eeuw waren 360 graden schilderijen het nieuwste van het nieuwste. In grote ronde gebouwen werden deze panoramische schilderijen getoond, met allerlei objecten ervoor om het zo echt mogelijk te laten lijken. In Amsterdam werd aan de Plantage Middenlaan speciaal voor deze populaire attractie het Panoramagebouw gebouwd. Hier zijn in totaal zes verschillende tentoonstellingen gehouden met thema’s als de kruisiging van Jezus, het beleg van Haarlem en Nova Zembla. Door de opkomst van de film kwamen er steeds minder bezoekers naar de panorama’s, de nieuwigheid was er af. Vanaf 1920 stond het gebouw daardoor lange tijd leeg, vijftien jaar later werd het gesloopt. Op de plaats van het gebouw kwam een plantsoen, dat er nu nog steeds ligt.

Panoramagebouw Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Fort van Sjako

De mythe van Sjako hoort bij de Amsterdamse verhalen die van generatie op generatie worden doorverteld. Deze roemruchte misdadiger Sjako wordt vaak gezien als een Nederlandse Robin Hood. In de zeventiende eeuw was hij een ware dievenkoning, berucht in het hele land. Op de Elandsgracht in Amsterdam had hij zijn ‘hoofdkantoor’: het fort van Sjako. Het waren een aantal krakkemikkige panden naast elkaar waar hij en zijn dievenbende verbleven. In 1718 was het afgelopen voor Sjako: hij werd opgepakt vanwege een inbraak. Op de Nieuwmarkt werd zijn “Hooft van ’t Lichaem afgehouden en byde vervolgens afgenomen”. Zijn panden bleven bestaan en in de generaties daarna stond ‘het fort’ bekend als een plek van armoede en misdaad. Volgens een krantenbericht uit 1886 woonden er 27 gezinnen op één trap. In dat jaar worden de panden gesloopt en vervangen door keurige gebouwen met een winkel en appartementen.

Het Fort van Sjako Beeld: elandsgracht.nl

Muiderkerk

Tegenover het Oosterpark staat een negentiende-eeuwse kerktoren. Wie goed kijkt ziet dat de bijbehorende kerk mist. Aan de toren is een modern kerkgebouw geplakt. De oorspronkelijke Muiderkerk werd in 1892 gebouwd. Deze hervormde kerk was groot en hoog, het moest de vele katholieke kerken die in die tijd werden gebouwd aftroeven. De Muiderkerk heeft de honderd jaar nét niet gehaald, in 1988 brak er brand uit. De kerk kon niet worden gered en werd afgebroken. Wonder boven wonder overleefde de toren de brand. De hervormde gemeente had in eerste instantie geen geld voor een nieuwe kerk, maar in samenwerking met het Tropeninstituut aan de overkant kwam er tien jaar later toch een nieuw pand en konden de kerkgangers er weer terecht. Een glazen doorgang verbindt de moderne kerk met de negentiende eeuwse toren, dat levert regelmatig vreemde blikken op van voorbijgangers.

De Muiderkerk in brand Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Beurs van Hendrick De Keyser

Wist jij dat de aandelenhandel in Amsterdam is ontstaan? Begin zeventiende eeuw werd een beurs over het Rokin gebouwd, ontworpen door Hendrick de Keyser. Op de grote binnenplaats, omgeven door een zuilengallerij, werden voor het eerst ter wereld goederen, termijncontracten én aandelen verhandeld. In eerste instantie konden schepen nog onder de beurs door varen. Maar nadat iemand met een boot vol explosieven de beurs probeerden op te blazen werd de doorgang afgesloten. Het gebouw deed lang dienst als beurs, tot het in 1836 onbruikbaar werd vanwege verzakkingen. Op de plaats waar nu de Bijenkorf staat kwam een nieuw beursgebouw: de Beurs van Zocher. Dat beursgebouw hield het minder lang uit: het werd in 1903 gesloopt na de voltooiing van de Beurs van Berlage. Van de oorspronkelijke Beurs van Hendrick de Keyser is geen spoor meer te vinden, toch kent iedere Amsterdammer het geluid van zijn klokken. Die hangen namelijk in de Munt en klinken nog steeds elk kwartier.

Beurs van Hendrick de Keyser Beeld: Wikimedia Commons

Paleis voor Volksvlijt

Het doet elke Amsterdammer nog steeds een beetje pijn: het verdwenen Paleis voor Volksvlijt en het litteken in de stad dat het Frederiksplein nu is. In 1864 was het af: een gigantische tentoonstellingsruimte met veel glas. Het idee en ontwerp was ontleend aan het ‘Crystal Palace’, een groot glazen gebouw in Londen gebouwd voor de wereldtentoonstelling van 1851. Samuel Sarphati bezocht de tentoonstelling en was zo onder de indruk van het gebouw dat hij voorstelde om in Amsterdam ook zo’n tentoonstellingsruimte te bouwen. Dat werd het Paleis voor Volksvlijt, waar onder andere veel concerten werden gegeven. Op een ongelukkige nacht in 1929 brandde het gebouw af. De vlammenzee was in heel Amsterdam te zien en een grote menigte liep uit om het spektakel te aanschouwen. De laatste restanten van het gebouw werden in de jaren zestig gesloopt. Op de plek van het paleis kwam het hoofdkantoor van de Nederlandsche Bank te staan, een modern gebouw dat in Amsterdam berucht is om zijn lelijkheid. Nog altijd klinkt de roep om het Paleis voor Volksvlijt te herbouwen. Vind jij ook dat het paleis terug moet komen in de stad?

Paleis voor Volksvlijt Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Kijk voor een kaart met verdwenen gebouwen in heel Nederland op www.verdwenengebouwen.nl.

Auteur: Machiel Spruijt

Publicatiedatum: 07/06/2016