Slappe zonen van rijke regentenfamilies?

Keren wij in gedachten terug naar de achttiende eeuw. Ik heb nog op school geleerd dat de achttiende eeuw een tijd was van stilstand en potverteren. De rijke regentenfamilies uit de zeventiende eeuw hadden uitsluitend slappe zonen voortgebracht die niets anders deden dan aan de Vecht of aan de gracht het geld van pa erdoorheen jassen. En de activiteiten die werden ontplooid werden steevast in een ongunstig daglicht geplaatst: brave burgers zonder enig savoir faire richtten clubjes op tot nut van ’t algemeen, waarin ze kleinzielige rijmpjes maakten en verhandelingen voorlazen, waarbij je na twee zinnen al in slaap viel. Heel lang hebben we als leerlingen en studenten nog gezucht onder het regime van negentiende-eeuws chauvinisme dat de VOC-mentaliteit en de jongens van Jan de Witt verheerlijkte. Nu heb ik niets tegen de jongens van Jan de Witt en ook erken ik de dubieuze verdiensten van de VOC, maar enig onrecht tegenover de achttiende-eeuwse voorvaderen schuilt er wel degelijk in het opgeblazen getrompetter over de Gouden Eeuw.

Babyboomers

Voor een groot deel, zo niet geheel, zijn voorvaderen onschuldig aan het oordeel van de lateren over de geest van hun tijd. We kunnen het oordeel over de zeventiende-eeuwers mutatis mutandis vergelijken met het oordeel over de babyboomers. De generatie na de babyboomers voelt zich verongelijkt, kansloos in de schaduw van die machtige falanx die cultuur en economie en politiek bepaalt. De generatie erna grijpt naast de macht. Ze hebben geen eigenheid, geen smoel, behalve die van een verwend kind dat geen snoepje krijgt. Ze zijn als het kind Edward VII die eindeloos moest wachten tot zijn moeder Victoria de pijp uitging, ze zijn als prins Charles, die nog altijd in de wachtkamer van de macht zit terwijl zijn moeder honderd dreigt te worden. En ook voor onze prinses Beatrix was er almaar een goede reden om de abdicatie als koningin uit te stellen, omdat het kind er nog niet klaar voor was. Maar het is nauwelijks de schuld van een generatie als de babyboomers te noemen dat ze het karakter van een generatie krijgt opgelegd: ze hebben er als individu niet voor gekozen met zovelen te zijn, met zovelen de scholen en de arbeidsmarkt op te stromen, met zovelen het geluid van een generatie te bepalen.

Generatie van 1989

De omstandigheden, die deden het hem. Het zegt niets over de verdiensten en eigenheid van een volgende generatie die bepaald wordt door andere kerngebeurtenissen. Zijn de babyboomers de generatie van de sixties, de generatie na hen hoort bij 1989, globalisering, kentering. Dat zal wellicht in de eeuw hierna heel anders worden beoordeeld. Het is heel wel denkbaar dat de beroemde jaren zestig van de twintigste eeuw in het niet zullen zinken bij de historische betekenis die aan 1989 en de bijbehorende generatie zal worden toegekend.

Ander oordeel

Zo heb ik inmiddels geleerd anders te oordelen over de achttiende eeuw, een eeuw van immense mentale en maatschappelijke ontwikkeling, een eeuw waarin oude verhoudingen werden onttakeld en aan een kritische blik onderworpen, een eeuw waarin kennis doordrong in die lagen van de maatschappij die er daarvoor geen toegang toe hadden. Het is de eeuw waarin een eenvoudige horlogemaker van de Vijzelgracht besluit een genootschap op te richten dat zich gaat bezighouden met kunst en wetenschap. Voila. Of het niets is.

Internationaal een formidabele prestatie

Dat werd internationaal gezien als een formidabele prestatie. Internationaal is er altijd meer lof voor Nederlandse prestaties dan in ons eigen land. De beroemde Duitse revolutionair en wetenschapper Georg Forster was in 1790 op reis in de Lage Landen. De Zuidelijke Nederlanden vond hij niet veel, maar voor Amsterdam was hij vol lof. Ik citeer hem:
“Het is echter tijd dat ik nog enkele regels wijd aan een instituut dat wellicht alleen in Amsterdam zo snel kon ontstaan en tot volle wasdom uitgroeien; ik bedoel het schitterende Felix Meritis. Enkele jaren geleden vatten enkele van de rijkste inwoners van Amsterdam (daar had hij niet helemaal gelijk in, Felix Meritis betekent wel ‘gelukkig door verdiensten’ en zeker was het van belang geld mee te nemen, maar het ging toch vooral om de overdrachtelijke verdiensten van kunstzin en belangstelling voor wetenschap) de gedachte op om iets te doen voor de wetenschappelijke vorming en het stimuleren van de kunstzin van hun medeburgers. (…) De uitvoering van dat plan was de omvang en de bestemming ervan evenals de stad en het publiek waardig. Een miljoen gulden – ik zeg het nogmaals: een miljoen gulden – werd gemeenschappelijk bij elkaar gebracht en aan de Herengracht (weer een foutje), de belangrijkste straat van de stad, verrees een schitterend gebouw dat geheel tot dit doel was ingericht en waar in het fronton de zinspreuk van het genootschap ‘Felix Meritis’ in grote gouden letters prijkt. Iedere afdeling heeft hier haar eigen zalen en kamers, haar instrumenten en andere benodigdheden. De concertzaal is een mooie rotonde, die bijna negenhonderd mensen kan bevatten en waar de orkestbak samen met de kachels en de luchtkanalen de bouwmeester voortreffelijke eer bewijst. De zaal waar men naar levende modellen tekent heeft al net zo’n doelmatige inrichting en belichting. Het naturaliënkabinet  en de sterrenwacht op de bovenste verdieping waren nog niet gereed. Overal heersten perfectie, élégance en louter goede smaak. De geleerde leden geven blijk van hun enthousiasme door middel van de lezingen die zij ter lering van de anderen houden. Een mooiere band tussen mensen dan deze kan men zich niet denken, waar eenieder dat in het gemeenschappelijke geheel inbrengt wat hij op zijn pad gevonden heeft, of dat nu goud is of kennis. Het aantal aandeelhouders moet momenteel tegen de duizend lopen.”

Verlicht denken tijdelijk ondergronds

Hij gaat uitgebreid in op de politieke ontwikkelingen in de republiek. En zegt: “Onwetendheid is de grote universele onderdrukker van alle maatschappelijke verdragen en die ten val brengen door milde, weldadige verbreiding van het licht van de ratio is voorwaar de edelste wraak die denkbaar is.” Hij schreef dit zoals gezegd in 1790. De revolutie van de patriotten, dragers van de verlichtingsidealen was gesmoord in het laarzen- en hoefgetrappel van Pruisische troepen. Het verlichte denken was even ondergronds gegaan. De aansluiting bij Frankrijk leek de Bataafse Republiek na enkele jaren weer aan vernieuwing te helpen. De eerste grondwet, liberaler en verlichter dan die van 1848, werd ontworpen en aangenomen, maar de Terreur en het Napoleontische Rijk bezoedelden en vermoordden al wat er aan schoons was gedacht en gedaan. Forster kon dat allemaal nog niet bevroeden. Hij zag de gevaren scherp en met vooruitziende blik, en hij zag de taak die Felix Meritis zich had gekozen als een edele wraak. Laten we dat vasthouden, ook in deze tijd die het licht van de ratio nog altijd zo hard nodig heeft.

Taak van Felix Meritis toen en nu

Forster heeft uitstekend het belang van Felix Meritis begrepen en het belang van samenwerking van geld en kennis om het licht van de ratio te verspreiden. Vertaald naar het heden heeft die boodschap nog niets van zijn kracht verloren. Betrokkenheid en debat, kennis en kunst, openheid en gemeenschapszin zijn nog altijd de pijlers van Felix Meritis. Felix Meritis is een product van de Verlichting. Aan de reputatie van de Verlichting wordt in onze tijd nogal eens gemorreld. Verlichtingsfundamentalist is een scheldwoord geworden voor wie prijs stelt op de idealen die aan het eind van de achttiende eeuw onder brede lagen van de bevolking leefden. Dat scheldwoord impliceert een totaal verkeerd begrip van Verlichting, alsof niet juist in de idealen van de Verlichting ruimte werd geboden aan verschillende opvattingen en of openheid en debat niet de kernwaarden waren, waar de tegenstanders juist van gruwden. Er wordt weleens beweerd dat een godsdienst als de islam een verlichting nodig heeft, zoals het christendom getemd is door de achttiende-eeuwse ideeën. Dat moge waar zijn, maar ik denk dat het vooral van belang is dat wij onze band met de Verlichting warm houden.

Voorrecht

We hebben in Nederland weinig tradities en trots op wat Nederlands is neigt maar al te vaak naar verheerlijking van de verkeerde eigenschappen. De traditie en de eigenschappen die Felix Meritis vertegenwoordigt behoren tot het beste wat Nederland en Amsterdam te bieden heeft. Daar bij te horen is een voorrecht.

Auteur: Nelleke Noordervliet

Publicatiedatum: 08/02/2011