3 min

Reservaat voor bedreigde historische bouwwerken

De Zaanse Schans lijkt al eeuwenoud, maar niets is minder waar. Het wijkje in de Kalverpolder bestaat nog maar een paar decennia. Na de Tweede Wereldoorlog moesten veel oude panden en molens in de Zaanstreek plaatsmaken voor nieuwbouwwijken, wegen en industrie. Bezorgde particuliere organisaties en de gemeente Zaanstad richtten in 1950 de stichting Zaanse Schans op met het doel om een soort reservaat voor bedreigde historische bouwwerken te stichten. Een gebied op de oostoever van de Zaan bij de Kalverringdijk werd aangewezen als locatie. Hier stonden namelijk al een paar molens. Tussen 1961 en 1976 werd er een aantal geschikt bevonden panden naartoe getransporteerd.

Zaans groen. Huis achter de kerk in Zaandijk, vervaardigd door J. Honig 1929. Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland.

Tinten Zaans groen

De Zaanse Schans toont de historische regionale bouwstijl waarin hout de boventoon voert. Deze materiaalkeuze was het gevolg van de omgeving en de economische situatie van de streek. Hout was veel lichter dan steen en geschikter om mee te bouwen op de slappe veenbodem. Het was bovendien in grote hoeveelheden voorhanden. Via de Zaan werden continu gigantische voorraden aangevoerd en verwerkt in de vele houtzaagmolens.

De houten guirlandes en schelp-, blad- en bloemmotieven op de topgevels, werden gemaakt door de ‘beeldsnijders’, afkomstig uit de scheepsbouw waarin veel Zaankanters werk vonden. De houten huizen waren zwart geteerd of geverfd in een van de vele tinten ‘Zaans groen’, ontstaan uit wisselende combinaties van Bremer groen, Fries groen en Spaans groen. Hoe rijker de eigenaar, hoe meer pigment hij zich kon veroorloven en hoe intenser de groene kleur was. Het witte houtsnijwerk met sierlijk reliëf op de trap-, tuit- en klokgevels steekt opvallend af tegen al die groene pigmenten.

Zaans groene huisjes Zaanse Schans. Beeld: Dominic Barnes, Flickr.com

Molen ‘Juffertje van Krelis’

Naast de vele houten huizen, werd en wordt de Zaanstreek ook gekenmerkt door de vele molens, waaronder verfmolens en de succesvolle houtzaagmolens. Het zagen (bewerken) van hout in houtzaagmolens, was voor een belangrijk deel te danken aan een briljante ingeving van Cornelis Cornelisz, een eenvoudige boer uit Uitgeest.

Het erf van ‘Krelis Lootjes’ lag tussen een timmerwerf en de korenmolen van zijn schoonvader. Misschien dat die combinatie hem inspireerde, want in 1594 bedacht hij de allereerste houtzaagmolen. Een revolutionaire uitvinding. Het zou alleen drie jaar duren voor anderen dat ook inzagen. Krelis Lootjes hees zijn molen op een vlot en probeerde het in Amsterdam en Alkmaar aan de man te brengen. Hij kreeg nul op het rekest: de gilden hielden de komst van de molen tegen.

Dat stedelijke verzet bleek voor de Zaanstreek een zegen. Een Zaankanter kocht uiteindelijk de molen. De molen kreeg al gauw de bijnaam het Juffertje: de molen leek op een getailleerd jurkje. Het Juffertje werd verder geperfectioneerd en bleek zijn werk uitstekend te doen. Het met de hand zagen raakte achterhaald. In 1627 hief het Amsterdamse houtzagergilde zich dan ook op. Amsterdam had toen geen enkele molen, terwijl in de Zaanstreek al 53 van deze molens draaiden. Dat betekende een enorme voorsprong voor de Zaanstreek. Dankzij Krelis Lootjes kon de Zaanstreek zich ontwikkelen tot het eerste industriegebied ter wereld.

’t Juffertje uit 1596 door J. van Swijndrechte, 1822. Collectie: Provinciale Atlas Noord-Holland.

Nieuwbouw met Zaans verleden

Veel molens en typisch Zaanse panden zijn gesloopt. Gelukkig is er nog redelijk wat bewaard gebleven. Ook het industrieel erfgoed uit de negentiende en twintigste eeuw wordt tegenwoordig gekoesterd. Daarnaast wordt bij nieuwbouw steeds vaker teruggegrepen op het Zaanse verleden.

Bij het Westerweegh-project in Westzaan hebben moderne woningen houten gevels gekregen in Zaans groen. Net als vroeger hebben de woningen rode dakpannen aan de straatkant en zwarte aan de polderzijde. Ook het stadshart van Zaandam ondergaat een ware metamorfose. Inntel Hotels is gevestigd in een pand dat eruitziet alsof er allemaal groene Zaanse huizen op elkaar gestapeld zijn. De Tsaar Hermitage is een complex van 105 koop- en huurwoningen met winkels, horeca en een bioscoop. Het bestaat uit een hoge woontoren met getrapte gevel, grachtenhuizen, Zaanse pakhuizen en ‘zaagtandwoningen’. Het verleden blijft fascineren.

Zaanse groene huisjes hotel, Inntel Hotel Zaandam. Beeld: David van der mark, Flickr.com

Publicatiedatum: 26/11/2010