Eerste stadsmuseum ten noorden van het IJ

Tot op de bodem ging het gemeentebestuur, zo belangrijk vond men de aankoop van het Steenen Coopmanshuys. Een lening moest worden aangegaan, grootse plannen waren aan de orde van de dag. Stel je voor: het eerste museum in Noord-Holland boven het IJ binnen de poorten te hebben… Maar ja, een sterk in verval geraakt pand uit 1550, dat in die staat haaks op de schoonheid van de laatgotiek verkeerde, dat moest toch wel een opknapbeurt krijgen wilde het weer onder de koepel van de hoogrenaissance kunnen worden geschaard.

Pierre Cuypers

Na de heropening van het Rijksmuseum in 2013 raakt men onmiddellijk weer gegrepen door de architectuur van Pierre Cuypers. En in een fraai boekje, ‘Het gebouw als kunstwerk’, laat het Rijks diverse mooie plekjes van het interieur zien. Cuypers is een groot en gerenommeerd bouwmeester. En toch is er iets, een vreemde open vraag vooralsnog: wat trekt Cuypers naar Edam, of liever: hoe kan een gemeente, de bodem van de geldkist bereikt hebbende, het toch voor elkaar krijgen een toptalent als Cuypers in te huren om diens kundige blik, bouwheeradvies en esthetische kennis?

Kerkbogen als wisselgeld

In zijn functie van onderminister van Kunsten en Wetenschappen was Victor de Stuers, eveneens een Limburger, Rijksopdrachtgever voor de bouw van Centraal Station en Rijksmuseum. De Stuers was al even welwillend naar Edam gekomen voor de restauratie van het deplorabele Steenen Coopmanshuys. De aanwezigheid van de kerkbogen in de tuin van het Rijks zegt iets over de (eerzame) handel en wandel aan het eind van de 19e eeuw: de Edamse kerkbogen moeten als wisselgeld hebben gediend voor de inschakeling van deze prominenten. Hoe het zij: Edam is er tot heden ten dage gelukkig mee, een door Cuypers gerestaureerd pand in haar centrum te hebben en machtig trots ook!

Bogen uit de Kleine Kerk

Weer naar de tuin van het Rijksmuseum, alwaar we diverse van de ondergang geredde bouwwerken en bouwfragmenten aantreffen, zoals de Franekerpoort en… de kerkbogen van de Edamse Kleine Kerk. Het grootste museumstuk in bezit van het Rijksmuseum te Amsterdam staat daar opgesteld tegen de buitenmuur in de tuin. Twee bogen met de bijbehorende pilaren, basementen en kapitelen, afkomstig van de in 1883 gesloopte O.L.V. (Kleine) Kerk, waarvan de kerktoren nog steeds overeind staat, hoewel dat weinig scheelde …

Hoog en droog

Het feit dat de toren van de Kleine Kerk bleef staan hebben we te danken aan Napoleon. Alle kerktorens werden door een wet uit 1798 eigendom van de burgerlijke overheid. De torens konden een militaire functie vervullen als uitkijkpost en bij calamiteiten, zoals hoog water, was de toren een hoge, droge schuilplaats. De Speeltoren, waar in de spits in 1562 de voor de Sint Nicolaaskerk gegoten klokken werden geplaatst, kreeg bij een restauratie in 1764 een nieuwe spits met uitbreiding van het klokkenspel. Latere restauraties volgden, maar bij de laatste ging het bijna mis.

Ramp voorkomen

In de jaren zeventig van de vorige eeuw werden plannen gemaakt voor een grote restauratiebeurt. De Franse School (op de plek van het voormalig schip van de kerk) had in de Tweede Wereldoorlog als distributiepost gefungeerd en was daarna gebruikt als stalling voor de plantsoenendienst. Plan was de school te slopen en als parkeerplaats in te richten. In de steunberen van toren en in het metselwerk waren scheuren ontstaan. Subsidie werd aangevraagd bij Provincie en Rijk. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg adviseerde de aanbouw van de toren aan de noordwestzijde af te breken om te voorkomen dat deze in de Lingerzijde zou vallen. Verondersteld werd dat de steunberen geen stuttende werking hadden. Onderzoek naar de fundering van de op zestien vierkante meter rustende toren was pas mogelijk nadat gedeeltelijke sloop had plaatsgevonden.

Hellende toren

De ontzetting was alom toen op 2 mei 1972 de toren naar het noorden ging overhellen. De toren dreigde om te vallen. Groot alarm werd geslagen en maatregelen genomen: zorg voor veiligheid van bewoners en instandhouding van de toren. Toen de dag daarop de situatie kritiek werd volgde ontruiming van de buurt. Radio, televisie en pers verzamelden zich bij de Dam en zelfs een fotograaf van WorldPress kwam om misschien een bijzondere plaat te maken. De Dienst Bescherming Bevolking bracht de hulpmiddelen om ’s nachts door te kunnen werken. Stalen hoeksteunen werden geplaatst waaraan hoog zware staalkabels werden bevestigd welke op de grond door brandweerwagens op de plaats werden gehouden. Daarna kon de toren verder worden gestut en van een nieuwe fundering worden voorzien. Een week later was het gevaar definitief geweken en kon iedereen weer rustig thuis gaan slapen.

Auteurs: Betty Slot (VVV Edam) en Robert Lammers (Edams Museum).

Publicatiedatum: 19/05/2014