De eerste bewoners van Edam waren boeren en vissers, die zich in de twaalfde eeuw vestigden op de drassige oevers van het veenriviertje de IJe. Toen de groeiende nederzetting in 1357 stadsrechten kreeg van graaf Willem V, werd Edam een belangrijke marktplaats voor de omgeving. Ook kreeg de stad toestemming om een haven naar zee te graven, waardoor handelsschepen Edam konden bereiken. Deze Voorhaven vormde destijds een verbinding tussen de Zuiderzee en het Purmermeer, dat in 1622 ingepolderd zou worden.

Dankzij de haven kon Edam in de eeuwen die volgden tot grote bloei komen. Vele Edammers vonden werk in de scheepsbouw en de handel in kaas. Omstreeks 1560 telde de stad maar liefst 28 scheepswerven, die verschillende typen schepen voor koopvaardij en visserij maakten. Edam kreeg vestingwerken om de stad te beschermen tegen vijandige troepen en een sluis om de waterstand in het achterland te regelen. Prominente gebouwen zoals de Grote Kerk, de Speeltoren en het weeshuis aan de Grote Kerkstraat straalden de rijkdom van de jonge plaats uit.

Gotiek aan de Achterhaven

In deze bloeiperiode groeide de kleine middeleeuwse stad uit zijn voegen. Er werden in rap tempo nieuwe huizen gebouwd. Na de Voorhaven was de noordelijker gelegen Achterhaven aan de beurt. De huizen die gebouwd werden, waren veelal van hout gemaakt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Edam door vele stadsbranden geteisterd is. Hierdoor zijn de meeste houten huizen in de loop der eeuwen gesneuveld.

Aan de Achterhaven 105 staat echter een houten huis met opvallende blauwe gevel dat dapper alle branden overleefd heeft. Het huis dateert uit 1550 en is daarmee één van de oudste houten huizen van Nederland. De versierde gevel en de laatgotische voordeur zijn vrijwel helemaal origineel. Het voorhuis is geheel uit hout opgetrokken, het later aangebouwde achterhuis uit steen. Hiermee is het een zeldzaam voorbeeld van gotische houtbouw.

Van herenhuis naar werkplaats

Over de eigenaren weten we dat Lambert Jansz. Rengerts in 1561 het huis bewoonde. Rengerts was een houtkoopman, die later schout werd en zich in 1589 zelfs op wist te werken tot burgemeester. Een voornaam man in een voornaam woonhuis. Pas in de achttiende eeuw werd het statige karakter van de woning teniet gedaan door het om te vormen tot werkplaats. Een stenen achterhuis werd aangebouwd om in te wonen. In een document uit 1741 werd het pand zelfs aangeduid als ‘pakhuis’.

Op een foto uit 1900 is het houten huis nog goed te herkennen. Enkele raampjes zijn kapot, maar verder lijkt het pand nog haast in de oorspronkelijke staat te verkeren. Als het huis twintig jaar later in de zorgzame handen van Vereniging Hendrick de Keyser komt, is het een schilderswerkplaats. Tegenwoordig heeft het gotische pand de status van monument. Een inschrijving in het monumentenregister beschermt het houten huis sinds 1967 tegen verval en sloop.

Beleef het zelf

Hoewel veel van de buitenkant nog origineel is, kan dat van het interieur niet gezegd worden. Wie wil ervaren hoe de eerste bewoners in het houten huis leefden, zal in Edam dus niet vinden wat hij zoekt. Maar wél in museumpark Archeon, waar een replica van het Edamse huis te zien is aan de rand van het nagebouwde middeleeuwse stadje Gravendam.

Niet geheel in overeenstemming met de historie is de replica in het Archeon ingericht als ambachtshuis van een schoenmakersgezin, met aan de voorzijde de werkplaats en in het achterhuis het slaapgedeelte. De etage erboven, die door de schoenmaker slechts als opslag zou zijn gebruikt, herbergt een gastenverblijf, waar bezoekers van het Archeon tegen betaling kunnen overnachten. Toch proef je tussen de leren schoenen, tassen, buidels en riemen de sfeer van het leven in een houten huis. De Edamse historie is zo zelfs in Alphen aan den Rijn niet ver.

Kunst geïnspireerd op het houten huis

Kunstenaar Jerry Harberink liet zich inspireren door het houten huis en maakte de gevel in miniatuur na – volledig met de hand, uitgevoerd in de originele bouwmaterialen. Het Edamse pand is onderdeel van zijn collectie van circa zeventig authentieke historische miniaturen. Daarnaast werkt hij in opdracht, zowel in Nederland als daarbuiten. Aan het miniatuur van het huis aan de Achterhaven, dat zo’n 14 à 15 centimeter groot is, heeft hij maar liefst twee maanden gewerkt.

Harberink werkt in de bescheiden rust van de Veluwe, aan exposities doet hij niet meer. Momenteel is hij in onderhandeling met een museum dat geïnteresseerd is in overname van zijn uitgebreide collectie miniaturen. Maar dit prachtig gedetailleerde kunstwerk van één van de oudste houten huizen van Nederland wilde hij graag met Oneindig Noord-Holland delen.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries
Omslagfoto: Pui Achterhaven 105, Edam. Foto door Dqfn13, 2016. Via Wikimedia.

Bronnen:

• VVV Edam-Volendam, Oudste houten huis
• Vereniging Hendrick de Keyser, Achterhaven 105
• Monumentenregister
• Waterlands Archief, Geschiedenis van Edam
• Vereniging Oud Edam, Canon van Edam
• Bezoek aan het huis van de schoenmaker in het Archeon

Publicatiedatum: 05/01/2021