De wereldkaart van Joan Blaeu uit 1648, met een update in 1655.

Beeld: Scheepvaartmuseum Amsterdam

De wereldkaart van Joan Blaeu uit 1648, met een update in 1655.

Het eerste dat opvalt als je de tentoonstellingszaal betreedt, zijn de grote loepen, want de wereldkaart van Joan Blaeu staat vol prachtige versieringen en details: kannibalen, lama’s, olifanten, gordeldieren en draakjes.

De wereldkaart uit 1655 – eigenlijk uit 1648, maar daarover straks meer – is een van de topstukken van het Scheepvaartmuseum. Gastconservator Djoeke van Netten, mede-samensteller van de tentoonstelling, hoeft niet lang na te denken als we vragen waarom het een topstuk is.

‘Allereerst het formaat: twee bij drie meter. Er zijn maar héél weinig wereldkaarten van dit formaat bewaard gebleven. De kaarten van Blaeu hadden een reputatie in die tijd. Wat van Blaeu komt, heeft kwaliteit. Hij was in zijn tijd de grootste drukker van Amsterdam, dus hij kon de beste graveurs betalen. Hij was ook cartograaf van de VOC, dus hij had de meest actuele informatie. Zelf had Joan Blaeu rechten gestudeerd, maar hij is ook in de leer geweest bij zijn vader Willem, die geograaf en wiskundige was. Bovendien gaf hij astronomieles, onder anderen aan de zoon van Hugo de Groot.’

Lama, gordeldier, draak: naast schepen liet Blaeu liet blauw in zijn kaart van Zuid-Amerika ook veel exotische dieren afbeelden

Beeld: Scheepvaartmuseum Amsterdam

Lama, gordeldier, draak: naast schepen liet Blaeu liet blauw in zijn kaart van Zuid-Amerika ook veel exotische dieren afbeelden

Er zijn tien versies van deze kaart bewaard gebleven, maar van de kaart die momenteel in het Scheepvaartmuseum is te bewonderen, is er maar één. Dat komt door de uitgebreide toelichting van Blaeu onderaan de kaart – zowel in het Frans als in het Latijn –, plus een ‘update’ over China. Van Netten, die in het dagelijks leven bij de Universiteit van Amsterdam werkt, is de eerste die die lap tekst heeft vertaald, ‘want kaartenmensen zijn over het algemeen niet in tekst geïnteresseerd.’

Saaie tekst

In dit geval kun je het ze ook niet kwalijk nemen, want meer dan de helft van de begeleidende tekst is behoorlijk saai. Veel meer dan een opsomming van landen, rivieren, steden en eilanden is het niet. De enige keer dat hij iets meer over een stad zegt, gaat het over Batavia ‘waar de Nederlanders een fort hebben gebouwd. Daar zit wel iets van nationale trots in.’ Zoals Blaeu ook op Nova Zembla ‘een schattig klein behouden huisje’ en een vastgelopen scheepje heeft getekend, waarmee hij naar de overwintering op Nova Zembla verwijst.

Detail van Nova Zembla, met een piepklein ‘behouden huys’.

Beeld: Scheepvaartmuseum Amsterdam

Detail van Nova Zembla, met een piepklein ‘behouden huys’.

De Amsterdamse firma Blaeu was de grootste producent van kaarten in de zeventiende eeuw. De boekhandel was vlak bij de haven gevestigd. Het Damrak bestond toen nog uit water en de haven liep door tot aan de Dam. Dat er zoveel schepen op zijn kaarten voorkomen, komt dan ook omdat die praktisch voor de deur lagen. Blaeu’s boekhandel werd druk bezocht door zeelieden, kooplieden, geleerden en regenten. Het was een knooppunt van informatie, die Blaeu weer in zijn kaarten, atlassen en globes verwerkte

De kaarten zijn ook vrij actueel. Voor die tijd, ben je geneigd eraan toe te voegen, maar dat is natuurlijk onzin, want geen enkele kaartenmaker kan in de toekomst kijken. Zo tekende Joan Blaeu als eerste de kustlijnen van Australië en Nieuw-Zeeland. Als VOC-cartograaf kreeg Blaeu de tekeningen van Abel Tasman in handen, die in 1644 als eerste om Australië (‘Hollandia Nova’) en Nieuw-Zeeland heen voer. Doordat Australië erop staat, is het dan ook een van de eerste kaarten die ‘modern’ aandoet, althans de contouren laat zien van de wereld zoals we die nu kennen.

Detail van een zeeslag.

Beeld: Scheepvaartmuseum Amsterdam

Detail van een zeeslag.

Zuidland

Voor de rest moest Blaeu het doen met de kennis die in zijn tijd voorhanden was. Zo had in zijn tijd nog geen enkele Europeaan de binnenlanden van Afrika bezocht. De plaatsnamen die hij voor zijn kaart gebruikte, zijn dan ook vooral gebaseerd op de Bijbel en andere bronnen uit de Oudheid. Verder is de kaart vooral met exotische dieren opgevuld. Ook Antarctica ontbreekt. Dat zou pas in de negentiende eeuw worden ontdekt. Andere kaartenmakers situeerden daar wel een ‘Zuidland’, want ze vermoedden dat er soort van tegenhanger van de Noordpool moest zijn, maar Blaeu twijfelde, en liet het weg.

Dat hij uitging van de laatste inzichten, betekent niet dat het altijd klopte. Vóór Blaeu waren er bijvoorbeeld al kaarten waarop Californië vastzit aan Amerika, maar toen Blaeu informatie kreeg van een Nederlandse vloot die een Spaans schip had overmeesterd, maakte hij van Californië toch maar een eiland. Op het overmeesterde schip vonden de Nederlandse zeelieden namelijk Spaanse kaarten, waarop Californië als eiland stond afgebeeld. De Spanjaarden zijn daar geweest, redeneerden ze, dus die zullen het wel weten. En aangezien andere kaartenmakers zich vaak weer op Blaeu’s kaarten beriepen, werd de fout tot in 1740 herhaald.

Kannibalen in Zuid-Amerika.

Beeld: Scheepvaartmuseum Amsterdam

Kannibalen in Zuid-Amerika.

Update over China

Een van de dingen die Blaeu’s uit 1648 daterende wereldkaart uniek maakt is dat hij een stukje van de kaart in 1655 vernieuwde met een ‘update’ over China. Hij deed dat op basis van nieuwe informatie die hij van de Italiaanse jezuïet Martino Martini kreeg. Martini zat bij een Vlaamse orde in China, die Chinezen tot het christendom probeerde te bekeren. Op die nieuwe kaart zie je bijvoorbeeld veel beter waar de Chinese muur loopt. Dat had hij blijkbaar van Martini gehoord.

Een update kon overigens vrij gemakkelijk worden gemaakt, want de kaart was zo groot dat hij niet in één keer kon worden gedrukt. De wereldkaart, die overigens ook een sterrenhemel bevat, bestaat dan ook uit aan elkaar geplakte bladen, die met gegraveerde koperplaten zijn gemaakt.

Naast werelddelen, oceanen en eilanden bevat de kaart ook een sterrenhemel.

Beeld: Scheepvaartmuseum Amsterdam

Naast werelddelen, oceanen en eilanden bevat de kaart ook een sterrenhemel.

Gastconservator Djoeke van Netten, die tijdens de perspresentatie vol enthousiasme van de ene hoek van de kaart naar de andere sprong, vindt de kaart zó mooi dat ze de rest van de tentoonstellingszaal het liefst wit had willen houden. Maar dat vond het museum wat al te dol, vandaar dat er op de wand een paar details zijn uitgelicht. En er hangt op zaal ook een Chinese wereldkaart uit 1674 van Ferdinand Verbiest, die heel lang niet te zien is geweest.

Het meest innovatieve van de kaart vindt ze het statement dat de aarde rond de zon draait. Dat mensen heel lang hebben gedacht dat het andersom was, vindt ze niet zo gek. ‘We zien de zon in het oosten opkomen en uiteindelijk gaat hij in het westen weer onder. Bovendien zegt de Bijbel dat de aarde stilstaat; daar is geen enkele discussie over mogelijk. Maar Willem Blaeu, de vader van Johan Blaeu die deze kaart maakte, is een van de eersten in de Nederlanden die geloofde dat Copernicus, die al een eeuw eerder beweerde dat de aarde rond de zon draait, gelijk had. Dat werd hem, zeker door de kerk, niet in dank afgenomen.”

‘Blaeu’s wereld in kaart, meester-cartograaf in de Gouden Eeuw’ is tot en met 31 december in het Amsterdamse Scheepvaartmuseum te zien.

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 19/04/2017