Gedurende een twintigtal jaren werd er op Texel zeevaartonderwijs gegeven. De Gemeentelijke Zeevaartschool Texel werd geopend in 1913. De lessen werden gegeven in een leegstaand lokaal achter de Mulo, nabij de Nieuwstraat, nu Binnenburg. Deze tijdelijke behuizing werd door de Texelaars enigszins spottend het ‘Glazen Paleis’ genoemd. In februari 1915 werd een nieuw pand op het adres Schilderend 39 in gebruik genomen. Onder invloed van een aantal, negatieve, economische factoren, en de door de rijksoverheid opgelegde bezuinigingen, werd de Zeevaartschool gedwongen haar poorten te sluiten in de zomer van het crisisjaar 1933. Het waren de jaren van economische teruggang, waarbij ook de Nederlandse koopvaardij zwaar getroffen werd. Veel schepen waren opgelegd en er waren nauwelijks plaatsingsmogelijkheden voor afgestudeerde stuurlieden. Het kwam zelfs voor dat gediplomeerde 1e stuurlieden aanmonsterden als 4e stuurman! Naast de Zeevaartschool Texel, werden in min of meer dezelfde periode, ook de zeevaartscholen van Harlingen en Schiermonnikoog gesloten.

Herinneringen

Nu, meer dan zeventig jaar later, zijn er slechts een paar tastbare zaken die de herinnering aan deze voor Texel ooit zo belangrijke, zeevaartopleiding levend houden. Het markante gebouw aan het Schilderend, waarin de Zeevaartschool achtentwintig jaren gehuisvest was, staat er gelukkig nog. Later werd het gebouw als Ulo in gebruik genomen. Nu is hier de Muziekschool gevestigd en wordt de huidige generatie Texelaars de liefde voor muziek bijgebracht. De oplettende aanschouwer met een scherp oog zal onder de vervagende woorden ‘School voor Ulo’ de letters ontdekken van het oorspronkelijke woord ‘Zeevaartschool’ en, met enige fantasie, in de gevel de brug van een koopvaardijschip herkennen. Op het platte dak werden de leerlingen de eerste beginselen van de astronomische zeevaartkunde bijgebracht. Hier werd de sterrenhemel bestudeerd en men leerde er om te gaan met de sextant. Daarnaast zijn er in familiearchieven ‘papieren’ herinneringen te vinden in de vorm van, dikwijls ‘door de tand des tijds’ aangetaste fotoalbums, diploma’s en andere documenten. Ook in de collecties van de vele verzamelaars van oude, Texelse kaarten en foto’s zijn afbeeldingen opgenomen van het eens zo trotse gebouw en haar bewoners, de leraren en leerlingen. Deze leerlingen werden door de Texelaars ‘Zeevaarders’ genoemd. Dit ondanks het feit dat de heren zeevaartscholieren nog geen enkele nautische ervaring hadden opgedaan, of zoals in een Texelsche Courant in 1933 te lezen valt ‘van zeevaren nog geen randje kaas hadden gegeten’. Maar de in mijn ogen meest opvallende, ontroerende en betrokken herinnering is te vinden op de, centraal en fraai gelegen, Algemene Begraafplaats aan de Kogerstraat in Den Burg. In het tweede middenvak na de ingang, staat een stijlvol uitgevoerde grafsteen met daarin de volgende woorden gesneden:

Ter Herinnering Aan Onze Lieve Zoon En Broeder
FRANS
LEERLING ZEEVAARTSCHOOL.
Geb.6 Dec.1910 Harlingen.
Overl. 13 April 1930 Den Burg Texel.
Wed. Sijbrand Tjallingii
geb.C.M.F de Timmerman
A.M. Tjallingii en C.Tjallingii

‘Leerling Zeevaartschool’, intrigerende woorden die om een uitleg vragen. Wie was Frans Tjallingii, ooit naar Texel gekomen met de gedachte na een opleiding tot leerling-stuurman een loopbaan als koopvaardijofficier te beginnen. Het begin van een zoektocht.

Het geslacht Tjallingii

De zoektocht naar de familiegeschiedenis van het geslacht Tjallingii begint met het lezen van de uitgebreide en goed gedocumenteerde familiestamboom. De naam Tjallingii duikt voor het eerst op in het begin van de 18eeeuw, toen drie kinderen uit het op 7 september 1709 te Harlingen gesloten huwelijk van ene Pijtter Tjallingsz. en Attie Jacobsdr. Popta, onder deze gelatiniseerde naam werden ingeschreven. Via één van hen, de in 1712 geboren Tjalling Pieters Tjallingii, apotheker en sinds 1739 eigenaar van een zoutziederij en zijn in 1747 geboren, zoon Frans, koopman en plateelbakker, voert de stamboom van de familie Tjallingii ons door ruim twee eeuwen boeiende Harlinger geschiedenis. Kooplieden, zoutzieders, plateel- en pannenbakkers, zeehandelaars en reders, maar ook doktoren en een burgemeester, komen langs in de bonte stoet van de familiegalerij van de Tjallingiis. We lezen dat een oudoom van ‘onze’ Frans, en tevens naamgenoot rond 1817 als fuselier infanterie van het Oost Indisch Leger, de voorloper van het latere Koninklijk Nederlands Indisch Leger (KNIL) naar Indië vertrok waar hij in het jaar 1845 te Bataroesak, op het tineiland Banka overleed. Weer een andere verre verwant, Pieter Feijtama Tjallingii, studeerde medicijnen te Leiden in de Franse tijd, en maakte aansluitend in het leger van de prins van Oranje in 1815, de latere koning Willem II, de veldtocht naar Frankrijk mee als vrijwilliger. Een in het Hannemahuis te Harlingen hangend wapenbord houdt de herinnering aan deze roerige tijd levend. Na zijn promotie tot doctor in de medicijnen maakte deze Pieter in de jaren 1816, 1817 en 1818 een lange studiereis, welke hem door de landen Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Frankrijk en het huidige België voerde. Zijn belevenissen legde hij vast in een reisboek. Na terugkeer van deze lange en avontuurlijke reis vestigde hij zich als arts in Harlingen.

Twintigste eeuw
Weer een aantal generaties verder lees ik in de stamboom dat op 16 januari 1905 in Den Haag het huwelijk werd gesloten tussen de dan vijftigjarige Sijbrand Tjallingii, zoutzieder te Harlingen, en de ruim veertien jaar jongere in Deventer geboren Catharina Magdalena Frederica de Timmerman. Uit dit huwelijk werden drie kinderen geboren. Dochters Adriana Magdalena en Catharina in de jaren 1907 en 1909 en hun broer Frans die op dinsdag 6 december 1910 het levenslicht zag. In mijn zoektocht ben ik nu aangeland bij de namen zoals ingesneden in de, door de Doopsgezinde gemeente Texel onderhouden, grafsteen op de begraafplaats in Den Burg.

Ouderlijk huis

Het gezin Tjallingii behoorde tot de gegoede burgerij en bewoonde een groot huis aan het Noordijs, nummer 13, te Harlingen. Vader Tjallingii had rijke inkomsten via het door zijn bedrijf verworven zoutmonopolie. Uit de familieverhalen komt het beeld van een hecht en gelukkig gezin naar voren. Frans en zijn één jaar oudere zus Catharina hadden een nauwe band en speelden veel buiten, voetbalden en bouwden hutten. Sijbrand Tjallingii overleed op 26 juni 1917 op tweeënzestig jarige leeftijd te Leeuwarden. Zijn echtgenote bleef met de drie kinderen achter. Frans was toen zes jaar. Een neef van de familie werd als zaakwaarnemer en voogd over de kinderen aangesteld. Op enig moment gingen de zaken minder goed. Mevrouw Tjallingii besloot in deze voor haar moeilijke periode om Harlingen te verlaten. Samen met haar kinderen is zij in Nijmegen gaan wonen. Hier werd een woning in de Coehoornstraat betrokken. Het moet in Nijmegen zijn geweest dat het Nederlands Hervormde gezin Tjallingii is overgegaan naar de Doopsgezinde Gemeente. Weer later is het gezin naar Den Haag verhuisd. Frans had het plan opgevat om te gaan varen. Hij wilde verre reizen maken, de wereld ontdekken, maar toch altijd weer terugkeren naar de vertrouwde wereld thuis. Het lag in de lijn der verwachting dat hij zou besluiten zijn opleiding tot stuurmansleerling aan de zeevaartschool van Harlingen te gaan volgen. Op basis van tegenvallende rapportcijfers werd hij, tot zijn grote teleurstelling, echter niet aangenomen. Hij beproefde zijn geluk op Texel en werd aangenomen voor de tweejarige opleiding tot leerling stuurman. Uit de gegevens van de Burgerlijke Stand van de gemeente Texel wordt duidelijk dat hij zich op 29 augustus 1927, komende vanuit Nijmegen, heeft laten inschrijven.

Texel, Den Burg

De zeevaartschool beschikte niet over een internaat. De ‘overkantse’ leerlingen woonden in kosthuizen. Ook Frans Tjallingii vond op deze wijze onderdak. In de periode van 29 augustus 1927 tot september 1928 bij de familie J.Roeper Cz., (Jan van Kiltje), veehouder, op het adres Waalderstraat 47, Den Burg. Het is een in die dagen bekend kosthuis, waar aan menig ‘Zeevaarder’ onderdak werd geboden. In de jaren 1923 tot 1925 woonde hier tijdens zijn opleiding tot stuurmansleerling Frits de Jong, de al bij leven legendarische (oud-)stuurman van de Koninklijke Java-China-Paketvaart Lijnen NV (KJCPL). Zijn schip, het ms. Tjisalak, werd op 26 maart 1944 door de Japanse onderzeeër I-8 in de Indische Oceaan getorpedeerd en tot zinken gebracht. Samen met vier medeopvarenden behoorde 1e stuurman De Jong tot de enige overlevenden van de in totaal 103 mensen aan boord. Tot aan zijn dood op 104 jarige leeftijd op 24 november 2010 woonde Frits de Jong in ‘huize Tjisalak’ in De Koog.

Het huis van de familie Roeper staat er nog steeds en ziet er nog nagenoeg zo uit als op afbeeldingen die de situatie in de jaren twintig weergeven. In september 1928 verhuisde Frans naar Binnenburg 7, waar hij tot midden juni 1929 in het gezin van drogist Jacobus (Tijs) Buijs, verbleef. In latere jaren was hier de door Th. A. Siersma gedreven ‘Koorn’s Wijnhandel’ gevestigd. Het is het rechtergedeelte van het pand waar het nu bij Restaurant ‘De Smulpot’ goed toeven is.

Sportieve genoegens

Frans was evenals vele andere leerlingen van de Zeevaartschool lid van tennisvereniging Deuce. In het fotoalbum van de familie Tjallingii bevindt zich een schitterende, ongetwijfeld geposeerde foto van Frans in uniform met in zijn hand een tennisracket. Zeer waarschijnlijk had Frans zich ook een plaats veroverd in het voetbalteam van de Zeevaartschool. Met dit team werd aan veel toernooien meegedaan.

Barre winter
In de beginmaanden van het jaar 1929 ondervond Texel de gevolgen van een lange en zeer strenge winter. Het Marsdiep lag vol ijsschotsen, en de Texelse boot van dezelfde naam kon de dichtgevroren haven van Oudeschild niet meer bereiken. De Texelsche Courant sprak in haar kolom Texelsche Berichten zelfs van de ‘blokkade van Oudeschild’.
Via een provisorische aanlegsteiger nabij het Horntje werd Texel bevoorraad. Frans ontpopte zich als een vakkundige fotograaf en legde het gebeuren in prachtige zwart-wit foto’s vast. Ook maakte hij een foto van een over de verschansing leunende kapitein Cornelis Duinker. De door Frans gemaakte foto’s werden door hem ter beschikking gesteld van de Texelsche Courant. Zij werden in het Zondagsblad geplaatst en volgens de woorden van de redactie ‘verlenen zij het blad een grote aantrekkelijkheid’. Dat de historische kwaliteit zich niet verloochent wordt bewezen door het feit dat de beide foto’s, achtenzeventig jaar (!) later opnieuw gebruikt worden. Zij staan in het, in augustus 2007 ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de TESO uitgegeven boek, ‘Een eeuw eigen’.

De Waal
Na een lange tijd bij de familie Buijs gewoond te hebben, vond Frans gedurende de periode juni 1929 tot oktober 1929, waarin ook de zomervakantie viel, onderdak bij het gezin van dominee Nicolaas Johannes van ’t Hooft op het adres Hogereind 4. De oudste zoon, Johannes Hendrikus, was een klasgenoot en vriend van Frans en is later naar het toenmalige Nederlands Indië vertrokken.

Op 24 juli 1929 meldde de Texelsche Courant dat een twaalftal leerlingen werden bevorderd tot de 2eklasse van de tweejarige opleiding. Onder hen Frans Tjallingii en zijn vrienden Johannes van ’t Hooft en Frans Rotteveel. Zes leerlingen werden niet bevorderd. Dit betekende, dat Frans in de zomer van 1930 eindexamen zou kunnen doen, om daarna als leerling stuurman aan te kunnen monsteren, bij een door hem gekozen rederij.

Terug naar Den Burg
In oktober 1929, een paar maanden na het begin van het 2eleerjaar, verhuisde Frans vanuit De Waal naar het adres Waalderstraat 31 in Den Burg. Mej. Barendina Witvliet hield op dit adres pension. Op de plek van dit nu niet meer bestaande oud-Texelse huis bevindt zich, op de nummers 29/31, de fraaie bloemenwinkel van Bert van der Wal.

Vriendschappen
Uit de nagelaten verhalen komt het beeld van Frans naar voren als een aimabele jongeman, bij velen, medeleerlingen alsook Texelaars, geliefd en gerespecteerd. Zijn beste vriend was ongetwijfeld klasgenoot Frans Rotteveel, wiens ouderlijk huis in Bussum, door hem, samen met andere zeevaarders, werd bezocht. Door zijn lidmaatschap van tennisvereniging Deuce kwam hij met veel Texelse jongedames in aanraking en het is dan ook niet verwonderlijk dat hij goede contacten met sommigen van hen onderhield. Bij één heeft dit mogelijk geleid tot een meer dan vriendschappelijke verhouding. Een enkele foto herinnert aan deze ontluikende romance.

Het noodlot sloeg toe

In het voorjaar van het jaar 1930 werd Frans getroffen door een zware longontsteking. Volgens de in de familie Tjallingii bewaarde verhalen was Frans verdronken. Het zou dus kunnen zijn dat hij tijdens praktijkoefeningen te water is geraakt en daarbij mogelijk te lang in het koude water heeft gelegen. De hevige longontsteking had ondanks een intensieve verpleging in huize Witvliet een fatale afloop. Op zondagmorgen 13 april om half twaalf overleed Frans Tjallingii. De volgende dag, maandag 14 april, deed de directeur van de Zeevaartschool de heer Pieter Vijn, samen met gemeentebode Pieter de Graaf aangifte van dit overlijden bij de toenmalige ambtenaar van de Burgerlijke Stand, de heer Willem Nicolaas Kelder. Hoe groot de verslagenheid was in de kleine en zeer betrokken Texelse gemeenschap, laat zich lezen in een redactioneel artikel in de Texelsche Courant van woensdag 16 april. Het in emotionele bewoordingen geschreven artikel eindigt met de zin ”Rust zacht, Frans, we zullen je niet vergeten”. In dezelfde editie werden door zowel de directeur en leraren als ook door medeleerlingen advertenties geplaatst waarin van het overlijden werd kennis gegeven.

Begrafenis
De begrafenis vond plaats in de middag van woensdag 16 april. Van deze, druk bezochte, plechtigheid werd in de zaterdageditie van de Texelsche Courant van 19 april uitgebreid verslag gedaan. Rond twee uur werd de kist, bedekt met bloemen, kransen en palmtakken, door klasgenoten van Frans vanuit het sterfhuis, Waalderstraat 31 naar buiten gedragen. De stoet liep via de Nieuweweg, de huidige Wilhelminalaan, richting Zeevaartschool. ‘Voor het laatst’ schreef de redacteur van Texelsche Courant in zijn verslag.

In de stoet liepen naast directeur Vijn, het lerarencorps, met daarin leraar zeemanschap (oud-) kapitein Grote Stoomvaart Gerardus Schmidt, klasgenoten en leerlingen van alle leerjaren, ook burgemeester Oort, dominee Vis van de Doopsgezinde Gemeente en leden van tennisvereniging Deuce mee. Van de zijde van de familie waren naast Frans’ moeder, mevrouw Catharina M.F Tjallingii-de Timmerman, haar beide dochters Adriana en Catharina, waarvan de laatste als au pair in Parijs verbleven had, en de voogd van Frans aanwezig. Bij het graf werd namens het schoolbestuur van de Zeevaartschool gesproken door directeur Vijn. Namens de leerlingen sprak klasgenoot en vriend, Frans Rotteveel, oprechte en welgemeende woorden. Ook dominee Vis hield een toespraak. De heer Vijn haalde herinneringen op aan de voor Frans zware en moeilijke begintijd van de zeevaartkundige opleiding. Moeilijkheden welke hij door een grote wilskracht te boven wist te komen. Alle sprekers roemden de stralende lach, het goede humeur, trouw en hartelijkheid van hun leerling en klasgenoot. Namens de familie werd door de voogd van Frans een dankwoord uitgesproken.

Het ontroerende verslag werd afgesloten met de zinnen:
‘Voor directeur, leeraren en scholieren was intusschen de Paaschvacantie aangebroken. Het kan wel niet anders of de herinnering aan deze droeve dagen moet daarover een schaduw werpen’.

Requiem voor een Zeevaarder, van wie de langste zeereis, de oversteek over het Marsdiep is geweest.

Ed Vermeulen
Baarn, februari 2008, herzien in december 2011 en januari 2012.

Dit verhaal maakt deel uit van de campagne Werelderfgoed.
Klik hier om terug te gaan naar het thema De Waddenzee.

Bronnen

De hoofdlijnen van dit verhaal vond ik in de archieven van de Gemeente Texel en de Texelsche Courant en op de genealogische internetsite Harlinger Rijkdom. De meer persoonlijke gegevens uit het leven van Frans Tjallingii leerde ik uit gesprekken met de dames Pel en Wouters, dochters van Catharina, één van de zusters van Frans. Zij waren zo vriendelijk om de in de familie voortlevende herinneringen met mij te delen. Ook mocht ik het familiefotoalbum inzien en foto’s daaruit overnemen, waardoor het gevoel ontstond dat het verleden tot leven kwam.

Met dank aan:
De heer Wil Braam, Archief Gemeente Texel
Hh. Gelein Jansen en Maarten Stoepker, Historische Vereniging Texel.
Mevr. Rykje Tjallingii
Families J. en S.P Tjallingii in resp. Zeist en Gouda

Foto: Ed Vermeulen, Baarn.

Grafsteen op het graf van Frans Tjallingii, Algemene Begraafplaats, Den Burg, Texel. Bijzonder is de vermelding ‘Leerling Zeevaartschool’.

Foto: Ed Vermeulen, Baarn.

Foto: Collectie van de Historische Vereniging Texel

De Zeevaartschool Texel in feesttooi t.g.v de opening van het nieuwe gebouw, maart 1915. Het markante gebouw vertoont de kenmerken van de brug van een traditioneel koopvaardijschip.

Foto: Collectie van de Historische Vereniging Texel

Foto: Familieboek Tjallingii

Frans Tjallingii in het uniform van de Zeevaartschool Texel. Foto gedateerd 1928/1929. Het op de foto aangegeven jaar (1928) van overlijden is niet correct. Frans is overleden op 13 april 1930.

Foto: Familieboek Tjallingii

Foto: Familieboek Tjallingii.

Frans Tjallingii samen met zijn moeder mevrouw C.M.F Tjallingii-de Timmerman en oudere zusjes Catharina en Adriana Magdalena. Foto gedateerd 1911.

Foto: Familieboek Tjallingii.

Foto: Albert Hoekstra, Harlingen.

Recente foto (2008) van het ouderlijk huis van Frans Tjallingii, Noordijs 13, Harlingen.

Foto: Albert Hoekstra, Harlingen.

Foto: Collectie Maarten Stoepker, Den Burg, Texel

Rechts op de foto het huis van J. Roeper (Jan van Kiltje), Waalderstraat 47. Het eerste kosthuis van Frans Tjallingii op Texel. Foto gedateerd rond 1925. Het huis ziet er nu nog nagenoeg ongewijzigd uit.

Foto: Collectie Maarten Stoepker, Den Burg, Texel

Foto: Gemaakt door Frans Tjallingii, uit de collectie Maarten Stoepker, Den Burg, Texel.

In de barre winter van 1929 was de haven van Oudeschild dichtgevroren en moest de veerboot s.s Marsdiep via een provisorisch aangelegde aanlegsteiger bij ’t Horntje gelost worden. Deze opname is gemaakt in januari 1929 en werd door de Texelsche Courant opgenomen in het Zondagsblad.

Foto: Gemaakt door Frans Tjallingii, uit de collectie Maarten Stoepker, Den Burg, Texel.

Foto: Collectie mw. Nel Collou – den Braven, Oudeschild, Texel.

Winter 1929. Zeevaarders op het ijs van de dichtgevroren haven van Oudeschild. V.l.n.r Tony Weinberg, Frans Tjallingii, onbekend, Rudie Zander, tweemaal onbekend.

Foto: Collectie mw. Nel Collou – den Braven, Oudeschild, Texel.

Foto: Collectie mw. Nel Collou – den Braven, Oudeschild, Texel en Familieboek Tjallingii.

Thuis in Bussum bij klasgenoot en vriend Frans Rotteveel (zittend in stoel). Achter hem v.l.n.r in uniform Frans Tjallingii, Rudie Zander, onbekend. De drie andere jongens zijn broers van Frans Rotteveel, v.l.n.r. Karel, Wilhelm en Hendrik Jan (Hans).

Foto: Collectie mw. Nel Collou – den Braven, Oudeschild, Texel en Familieboek Tjallingii.

Foto: Collectie mw. Nel Collou – den Braven, Oudeschild, Texel.

Even poseren tijdens een fietstocht op een mooie voorjaarsdag, maandag 31 maart 1930. Locatie: Zanddijk tussen hoeve ’s Hertogenbosch en de Slufter. Frans Tjallingii en v.l.n.r de jongedames Tine Bakker, Dijt (naar alle waarschijnlijkheid de vriendin van Frans) en Truus Kikkert. Op de foto staat geschreven ‘De laatste fietstocht met Frans’. Frans Tjallingii overleed twee weken later op zondag 13 april 1930.

Foto: Collectie mw. Nel Collou – den Braven, Oudeschild, Texel.

Foto: Ed Vermeulen, Baarn.

Een recente (2009) foto van het gebouw van de voormalige Zeevaartschool Texel. De oorspronkelijke ingang is vervangen door een grote raampartij.

Foto: Ed Vermeulen, Baarn.

Publicatiedatum: 09/12/2011