2 min

Ter dood veroordeeld

Dat er in de 17e eeuw nog geen taboe op de doodstraf heerste, blijkt uit het schilderij van Rembandt: De anatomische les van Dr. Jan Deijman (1656). Joris Fonteijn, ook wel ‘Zwarte Jan’ genoemd, werd op 27 januari 1656 veroordeeld tot de strop wegens diefstal. Na zijn dood kon deze Vlaamse kleermaker alsnog een goed doel dienen en werd zijn lichaam beschikbaar gesteld aan de Amsterdamse chirurgijns.

Anatomische les van Dr. Jan Deijman

Anatomische les van Dr. Jan Deijman (fragment), 1656, Rembrandt (1606 – 1669) (schilder), inv.nr. SA 7394.

Anatomische les van Dr. Jan Deijman

Dr. Jan Deijman

Het bovenstaande schilderij, dat in het Amsterdam Museum hangt, is slechts een fragment van het oorspronkelijke schilderij, dat een groepsportret voorstelde. Tijdens een brand in 1723 in de gildekamer van het Chirurgijnsgilde in de Anthoniswaag op de Nieuwmarkt ging het grootste gedeelte van het schilderij verloren. Gelukkig is het middelste gedeelte van het schilderij gespaard gebleven van de vlammen, want daar zien we hoe Dr. Jan Deijman sectie verricht op de hersenen van Zwarte Jan. Links van hem wordt hij geassisteerd door chirurgijn Gijsbert Calkoen, die de schedelkap vasthoudt. Voordat de schedel onder handen werd genomen, heeft men vermoedelijk aan de buikholte gewerkt, aangezien deze al open ligt. Bijzonder aan het schilderij is dat Rembrandt het dode lichaam op de snijtafel verkort heeft weergegeven, waardoor de voeten van het lichaam bijna uit het schilderij lijken te komen.

Situatieschets met de ‘Anatomische les van Dr. Deijman’

Situatieschets met de ‘Anatomische les van Dr. Deijman’, 1656, Rembrandt (1606 – 1669) (tekenaar), inv.nr. TA 7395.

Situatieschets met de ‘Anatomische les van Dr. Deijman’

Schets

De brand mag dan wel een groot deel van het schilderij hebben verwoest, gelukkig kunnen we ons wel een beeld vormen van hoe het schilderij eruit moet hebben gezien aan de hand van een tekening van Rembrandt zelf. Op deze schets zien we dat de ontleding plaats vond in een theaterachtige ruimte met in het midden daarvan de snijtafel. We zien dat er naast de genoemde heren nog zeven figuren op het schilderij aanwezig waren, die zich bevonden op een ringvormige tribune.

Faillissement

De anatomische les van Dr. Jan Deijman was zijn eerste gedocumenteerde anatomische les als prelector van het Amsterdamse chirurgijnsgilde. Wellicht is dit direct aanleiding geweest voor een groepsportret door Rembrandt. Of Rembrandt de opdracht kreeg vanwege zijn eerdere weergave van een anatomische les is niet bekend. Wel bekend is dat de financiële situatie van Rembrandt op dat moment niet al te best was en hij het geld voor de opdracht goed kon gebruiken. Uiteindelijk heeft deze opdracht hem niet kunnen redden, want een klein half jaar later moest Rembrandt alsnog zijn faillissement aanvragen.

Publicatiedatum: 20/01/2011