Het jaar 1797 is een bijzonder jaar in de Nederlandse geschiedenis. Franse soldaten hebben de stadhouder verdreven en de Patriotten zijn aan de macht. Zij hebben de Bataafse Republiek uitgeroepen, gebaseerd op de idealen van de Franse Revolutie. Maar politiek is Nederland zwaar verdeeld. Er moet een grondwet komen, maar men kan het nergens over eens worden. Uiteindelijk komt er een ontwerp dat bestaat uit compromissen. De nieuwe grondwet wordt aan het volk voorgedragen in het eerste Nederlandse referendum.De nieuwe grondwet, met de bijnaam “Het Dikke Boek”, wordt door een vernietigende meerderheid afgekeurd. Er volgt een staatsgreep en een nieuw voorstel. Een jaar later is er een nieuw referendum met veel schimmige en ondemocratische praktijken. De grondwet wordt nu onder druk van de Fransen wel aangenomen. Het vormt de basis voor de grondwet zoals wij die nu kennen.

Kermis in Naarden

Het eerste lokale referendum in Nederland vindt plaats in het Zuid-Hollandse Hillegom in 1906. De vraag is of men voorkeur geeft aan een jaarlijkse kermis of aan een volksfeest met subsidie van de gemeente. De meerderheid kiest voor een volksfeest. De gemeenteraad besluit daarop om zowel een volksfeest als een kermis te houden.

In 1912 vindt het tweede lokale referendum plaats, eveneens over een kermis. De gemeenteraad van vestingstad Naarden ontvangt begin 1912 een verzoek om de plaatselijke kermis af te schaffen. In het verzoek klagen ruim 100 vooraanstaande burgers uit het stadje dat de kermis tot laat in de avond door gaat. Dat leidt er volgens hen toe dat mensen in bandeloosheid en dronkenschap feesten. De gemeenteraad ging akkoord en schafte de kermis af.

De doodsstrijd van een kermis

“En zoo wordt zelfs nu weer dit onschuldig volksvermaak, de kermis, ook aan onze ingezetenen ontnomen”, schrijven boze inwoners aan de gemeenteraad in reactie op het besluit. De gemeenteraad geeft niet toe en de burgers geven niet op. Zo wordt de toon steeds grimmiger. Om de situatie niet uit de hand te laten lopen besluit de gemeente om een referendum te houden.

Als de gemeenteraad bij elkaar komt spreekt de burgemeester: “Ook is de spreker niet tegen de kermis in het algemeen, doch wel tegen de Naardensche kermis, zooals deze was. Dat was een smeerboel en bovendien een kermis, die op sterven lag. Door de afschaffing dezer kermis heeft men alleen den doodstrijd wat bespoedigd.” Toch wordt het volk geraadpleegd en het resultaat liegt er niet om: 450 stemmen tegen afschaffing tegenover 170 stemmers voor. De kermis blijft, maar wel met kortere openingstijden.

Het referendum van Naarden wordt landelijk nieuws maar de Tweede Kamer is niet blij met de democratische ontwikkeling. Een volksraadpleging zou in strijd zijn met de Gemeentewet, waarin de onafhankelijkheid van het gemeentebestuur is vastgelegd. Twee jaar later wil Almelo ook een referendum houden over de herinvoering van de lokale kermis. Dit wordt echter door de landelijke overheid niet toegestaan. Pas vanaf 1970 mogen er weer lokale referenda worden gehouden.

Grote bouwprojecten

Vanaf de jaren zeventig worden lokale referenda echt populair in Nederland. Dat komt overeen met een trend in heel West-Europa waarbij burgers meer inspraak willen. De meeste referenda gaan over gemeentelijke herindelingen en veranderingen in de openbare ruimte. Opvallend is dat de opkomst vaak laag is en dat de overheid daardoor de uitslag vaak naast zich neer kan leggen.

Een volksraadpleging die in Amsterdam veel stof deed opwaaien ging over IJburg. In 1996 stemde de Amsterdamse gemeenteraad in met de bouw van deze nieuwe woonwijk. Dit zorgde voor veel kritiek, vooral vanwege de natuur die verloren zou gaan. Een jaar later wordt er daarom een correctief referendum uitgeschreven. Dat wil zeggen dat kiezers zich uitspreken over een reeds genomen beslissing. De verkiezingen worden gewonnen door de tegenstanders. Maar bij dit referendum geldt een kiesdrempel voor de tegenstanders, omdat het gaat om een besluit dat al is genomen. Die kiesdrempel wordt niet gehaald en de bouw van IJburg gaat door. Wel wordt er meer rekening gehouden met de gevolgen voor de natuur.

Nog een bouwproject dat tegenwoordig niet meer valt weg te denken uit de stad: de Noord/Zuidlijn. Ook hierover wordt in 1997 een referendum gehouden. Een jaar na de verkiezingen over IJburg gebeurt er precies hetzelfde. De meerderheid van de stemmers is tegen, maar de kiesdrempel wordt niet gehaald. De gemeente ziet de uitslag als een overwinning en begint met de bouw van het omstreden project.

Europa

In 2005 wordt het eerste landelijke referendum gehouden sinds 1797. Iets meer dan een eeuw nadat er werd gestemd over de Nederlandse grondwet wordt er nu gestemd over de Europese grondwet. Net als in 1797 winnen de tegenstanders. Op 6 april 2016 is het volgende landelijke referendum, over het associatieverdrag met Oekraïne. Nu staat er voor het eerst in de geschiedenis van Nederland geen grondwet op het spel.

Auteur: Machiel Spruijt

Publicatiedatum: 05/04/2016