Liefde in Italië

Jacob Paulus Amersfoordt (1817-1885) werd op 4 juli 1817 geboren in Amsterdam. Hij studeerde letteren en rechten in Leiden. In 1840 behaald hij zijn meestertitel. Daarna begon hij aan de in die tijd gebruikelijke “Grand Tour” door Europa voordat hij de maatschappij intrad. Te paard legde hij in bijna 22 maanden 7000 kilometer af, waarbij hij België, Luxemburg, Duitsland, Oostenrijk, Italië, Zwitserland, Frankrijk en Engeland bezocht. Tijdens deze reis had hij zijn toekomstige vrouw Maria Egberda Everdina Jacoba van Zijll in Italië ontmoet. Na deze reis vestigt hij zich als advocaat in Amsterdam. In 1849  overleed zijn vrouw bij de geboorte van haar eerste kind.

Een nieuw begin in de polder

In 1852 hertrouwd hij met de zangeres en componiste Hermina Maria Dijk. In datzelfde jaar besloot Amersfoordt zich toe te leggen op de landbouw. Vanuit Amsterdam volgde hij de droogmaking van het Haarlemmermeer. Te paard of per rijtuig ging hij naar Sloten om de vorderingen van deze grote staatsonderneming zelf te zien. Hij heeft gewacht tot de grond vlakbij dit dorp geveild zou worden.

Op 18 mei 1854 is het zover; In Amsterdam worden de gronden bij de zesde veiling te koop aangeboden. Amersfoordt kocht 214 hectare land aan de noordzijde van de polder nabij Sloten. Hij kocht eerst de kavels BB 1t/m 8 en daarna BB 9t/m 12, alles aan één stuk gelegen ten oosten van de Sloterweg aan de ringdijk in het noorden. Daar waar vroeger de Amsterdammers in het Haarlemmermeer baadden, werd de Badhoeve gebouwd, een van de eerste proefboerderijen in Nederland; een woonhuis met stallen, schuren, karnhokken, een kaasmakerij, een manege en stenen arbeiderswoningen. Zoals de verschillende gebouwen op de Badhoeve al aangeven, was de boerderij bedoeld als een gemengd bedrijf. Veehouderij werd gecombineerd met akkerbouw. Dit was in tegenstelling met de meeste boeren in de nieuwe polder.

Aankoop van de eerste stoomdorsmachine

Door het invoeren van nieuwe landbouwmethoden en het gebruik van moderne werktuigen wil Amersfoordt komen tot een betere bedrijfsvoering. In 1856 kocht Amersfoordt als één van de eersten in Nederland een stoomdorsmachine. Het is een combinatie van een stoomlocomobiel en een dorsmachine. De locomobiel met zijn stoomkracht zorgde voor de aandrijving van de dorsmachine. Amersfoordt verhuurde zijn stoomdorsmachine met bediening aan pachters van aangrenzende landerijen. Hij verwerft de meeste bekendheid door de aankoop van een Engelse stoomploeg. Op 15 oktober 1862 ploegde hij er als eerste mee. Amersfoordt beschouwde de aanschaf als een belangrijke stap voor zijn bedrijf, maar ook voor de toekomst van de landbouw in Nederland.

Burgemeester en visionair

Op 13 augustus 1863 werd Amersfoordt benoemd tot de tweede burgemeester van de gemeente Haarlemmermeer. Amerfoordt was daarvoor al raadslid. In zijn eerst jaar als burgemeester  jaar kwam hij met een plan om de Haarlemmermeerpolder met een spoorwegverbinding uit haar isolement te halen. Op oudejaarsdag 1863 keurde de gemeenteraad het plan met algemene stemmen goed. Het plan werd echter niet goedgekeurd door de regering. Desondanks werd het plan een halve eeuw later in grote lijnen overgenomen. In 1912 kwam een spoorwegennet in Haarlemmermeer tot stand. Het kenmerkt Amersfoort als visionair.

De gevaarlijke veepest

Voor Amersfoordt was het niet doorgaan van zijn spoorwegenplan een zware teleurstelling. Hij wierp zich op andere activiteiten, maar de mislukking van het grote project liet zijn sporen na bij Amersfoordt. In de gemeenteraad riep zijn geprikkeldheid heftige debatten op en soms liep het uit op ruzies. Amersfoordt richtte zijn scherpe tong op hen bij wie hij verzet verwachtte tegen zijn leiding. Desondanks vond hij de gemeenteraad aan zijn zijde, toen er maatregelen moesten genomen worden tegen de gevaren van de veepest. Deze ziekte was geconstateerd in het begin van 1865 in de buurt van Rotterdam. Er werd van gezegd dat zij afkomstig was van uit Engeland geïmporteerde koeien. Ondanks regeringsmaatregelen breidde eind 1865 de veepest zich uit en waren er gevallen bekend in aangrenzende gemeentes zoals Lisse, Halfweg en Aalsmeer.

De gemeenteraad nam op sterk aandringen van Amersfoordt het besluit om elke invoer van vee in de polder sterk te verbieden. De toegangswegen van de polder werden streng bewaakt en Amerfoordt gaf voorlichting over de veepest. Op de Badhoeve laat hij alle koeien met carbolzuur wassen en de stallen met chloor beroken. Desondanks maakt de veepest in januari 1866 zijn eerste slachtoffers in de Meer. Amersfoordt grijpt in deze omstandigheid als burgemeester met speciale volmachten krachtig in. Waar nodig is, laat hij de door de pest getroffen veestapel van de boeren genadeloos afslachten.

Boerenprotest

De teleurstelling en woede van de bevolking richt zich dan tegen hem. De boeren ontduiken bepalingen in het kader van de veepest. Er wordt clandestien vee ingevoerd en geslacht vee wordt in de nacht opgegraven en verkocht aan slagers in de stad, die het niet zo nauw nemen. Het is zeker dat de schade die de veepest in de Haarlemmermeerpolder heeft aangericht, minder groot is als in andere delen van het land. De meeste inwoners van de polder beseffen niet dat dit te danken is aan het optreden van Amersfoordt. De onderscheiding die hij hiervoor van de Koning kreeg, werd niet met enthousiasme begroet.

Malaria, pokken, typhus en cholera

Niet alleen het vee werd door epidemieën getroffen, maar ook de bevolking van de Haarlemmermeerpolder. Vanaf het begin werd de polder met zijn vele water geteisterd door malaria. Daarbij kwamen de pokken en, vooral in de zomer van 1865, typhus en cholera. De oorzaken van deze slechte gezondheidstoestand in de polder waren de slechte hygiënische toestanden en met name het slechte drinkwater. Op de Badhoeve bestreed Amersfoordt de typhus en de cholera door regentonnen te gebruiken en in tijden van droogte drinkwater per schuit uit Haarlem te laten aanvoeren.

In de gemeenteraad pleitte hij met succes voor een verordening ‘dat geene geheime sekreten of geheime gemakken mogen geplaatst zijn boven de wateren van den polder’. Doordat de bevolking dit besluit negeerde, was het zelfs nodig de Hoge Raad tot een uitspraak te verleiden om de verordening te handhaven. Een aantal bewoners weigerde namelijk deze gebouwtjes te laten afbreken en wilden zich liever door de veldwachter laten bekeuren.

Drinkwater uit Haarlem en de Vechtstreek

Amersfoordt heeft geprobeerd de cholera op een directe manier te bestrijden. Hij organiseerde een inzameling ten behoeve van de verzorging van de zieken en ter ondersteuning van de nabestaanden. Dit leverde weer het nodige geld op om de epidimie te bestrijden. Tien noodhospitalen werden ingericht, waarvan één in de manege van de Badhoeve. Onder zijn druk werd in de gemeenteraad het besluit genomen om goed drinkwater te laten aanvoeren uit Haarlem en de Vechtstreek. Het sterftecijfer in de polder als gevolg van de cholera-epidemie bleef echter hoog, met name aan de randen bij de Ringvaart waar de hygiënische omstandigheden het slechts waren. Het sterftecijfer in Nederland, in Noord-Holland en in de Haarlemmermeerpolder, vermeld in het officiële cholerarapport, is achtereenvolgens 6.0, 4.9 en 10.5%.

De situatie in de polder was kritiek en bracht ook andere problemen met zich mee. Doordat de regering geen grond had willen afstaan voor een begraafplaats in Nieuw-Vennep, moesten alle lijken met gevaar voor besmetting naar Kruisdorp worden vervoerd om daar begraven te worden. Verder moest er ingegrepen worden tegen mensen, die de lijken wilden beroven van hun kleding. Deze kleding was besmet en moest verbrand worden. Toen de epidemie uitgeraasd was, richtte Amersfoordt zijn aandacht op de nazorg van nabestaanden die zonder middelen waren achtergebleven. Er werd nog veel honger geleden en er was gebrek aan kleding. De herfst van 1866 was bovendien bijzonder nat en door het hoge water was het gewas op de landerijen gaan rotten.

Emigratie uit de polder

Het leven in de jonge polder was voor velen zeer moeilijk en duizenden vertrokken om ergens anders een bestaan op te bouwen. De emigratie uit de polder was gemiddeld 8,24% van de bevolking tegen 5,10% voor Amsterdam. Door het hoge sterfte- en het hoge emigratiecijfer ontstond er een gebrek aan werkkrachten. Hierdoor werd de wijze van exploitatie van het land weer beïnvloedt. Voor Amersfoordt was het gebruik van moderne landbouwmachines voor deze crisis al de oplossing geweest. Hij had met weinig succes het voorbeeld gegeven. Waar hij niet in slaagde, werd door het gebrek aan arbeidskrachten afgedwongen; steeds meer landbouwmachines werden in bedrijf genomen. Dit had zelfs tot gevolg dat er hier en daar werkeloosheid in de polder heerste.

Op de Badhoeve veranderde de wijze van exploitatie van het land geleidelijk. Akkers werden steeds meer omgezet in weiland. De melkveestapel werd uitgebreid en het gereedschap voor de bereiding van boter en kaas werd gemoderniseerd. De vrouwen op de Badhoeve leerden zelf melk en kaas te bereiden. Amersfoordt vond in Amsterdam onder de gegoede burgerij een vaste klantenkring voor zijn producten.

Nieuw raadhuis

In het cholerajaar 1866 werd besloten tot de bouw van een nieuw raadhuis. De gemeente had voor die tijd geen raadhuis gehad. De eerste burgemeester Pabst had op eigen kosten het huis Nieuw Rijk laten bouwen. De gemeentesecretaris Eggink had het huis in Nieuw Rijk later van hem gekocht. De burgemeester betaalde hem weer huur voor de burgemeesterskamer, de gemeente voor de raadszaal en de ruimte waar de klerken werkten.

Met de bouw van het nieuwe raadhuis werd een aannemer belast op voorwaarde dat het gebouw in juli 1867 moest worden opgeleverd. De aannemer haalde deze limiet echter niet. Nadat er in de raad over gedebatteerd was, besloot Amerfoordt tot actie over te gaan. Hij verscheen met de gemeentesecretaris en twee veldwachters om de aannemer te verwijderen van het bouwterrein. Hij verbood de aannemer ooit nog een voet op het terrein te zetten. Amersfoordt maakte de fout dat hij verzuimde de aannemer onder getuige van derden te gebieden om de bouw zo snel mogelijk voltooien. De aannemer spande hierop de gemeente een proces aan. De zaak werd tot aan de Hoge Raad uitgevochten en duurde enkele jaren. De kosten van het proces en de schadevergoeding kwamen uit op f 15.000. Dit was precies het bedrag waarop de bouw van het raadhuis begroot was. Deze zaak heeft het imago van Amersfoort als burgervader nog verder geschaad.

Alle boerderijen een naam

Desondanks ging Amersfoordt door met het verbeteren van de toestand in de jonge polder. Zijn idee om kinderen onder medisch schooltoezicht te plaatsen werd bijvoorbeeld uitgevoerd. De kinderen werden maandelijks één keer onderzocht op kosten van de gemeente. Dit was zeer vooruitstrevend voor die tijd. In Amsterdam werd deze maatregel pas 40 jaar later genomen. Amersfoordt ontwierp een uitbreidingsplan voor Kruisdorp, dat in 1868 de naam Hoofddorp kreeg. Hij bepleitte met succes de aanleg van een telegraaflijn door de polder. Voorwaarde voor de aanleg was dat alle boerderijen een naam kregen. Amerfoordt heeft een gedeelte van de boerderijen een naam gegeven.

Eervol ontslag

In 1869 na de ambtsperiode van 6 jaar verzocht Amerfoordt aan de Koning hem eervol ontslag te verlenen als burgemeester. Dit was het einde van zijn burgemeesterschap. In eerste instantie was Amerfoordt van plan al zijn aandacht op zijn bedrijf Badhoeve te richten. Toch bleef hij zich bemoeien met allerlei aangelegenheden in de polder. Hij deed dit meestal door het schrijven van artikelen voor het Weekblad voor de Haarlemmermeer en brochures.  Hij ontwierp bijvoorbeeld een plan om de strijd tussen de laag- en hooglanders om water te beëindigen. Amersfoordt schreef in dit kader in 1869 de brochure “De Kilbemaling van den Haarlemmermeer-polder, opstel over het verbeteren van de waterstanden in Haarlemmermeer, door droogmaling van het lage, en bevloeiing van het hooge land in verband met een verbeterde eind-opmaling van het boezemwater”.

Pionier van de Haarlemmermeerpolder

In 1872 nam Amerfoordt zitting in de gemeenteraad, maar in 1874 werd hij niet herkozen. In 1877 probeerde hij opnieuw herkozen te worden. Hij slaagde hier echter niet in. De Haarlemmermeerpolder als landbouwgebied vervulde na 25 jaar een voortrekkersrol op het gebied van modernisering en mechanisatie.

In 1881 na 20 jaar lid te zijn geweest van het Hoogheemraadschap Rijnland, ontving de zilveren lauwerkrans uit handen van de dijkgraaf. Amersfoordt bedankt met de woorden:

“Al achtervolgt de bevolking mij, al jouwt de jeugd mij op den weg na en gooit zij mijzelfs met steenen, het schenkt mij toch voldoening, op mijn leeftijd te bemerken, dat mijn strijd niet helemaal vergeefsch is geweest. Vele mijner denkbeelden zijn algemeen overgenomen, vele vernieuwingen, die ik in mijn bedrijf als eerste in practijk bracht hebben sinsdien overal toepassing gevonden. Dat schenkt mij op mijn levensavond weinig satisfactie, welke opweegt tegen vaak groote bitterheid, die ik gevoel wanneer men, nog steeds, mijn beste bedoelingen miskent, mijn meest oprechte gevoelens met wantrouwen, ja met haat beantwoordt”.

In 1884 tracht hij geïnteresseerden te vinden voor het vestigen van een landbouwschool op zijn Badhoeve. In datzelfde jaar trad hij af als heemraad van de Haarlemmermeerpolder en als hoofdingeland van Rijnland vanwege gezondheidsproblemen. Op 1 februari 1885 overleed deze in de Haarlemmermeerpolder omstreden pionier.

Auteur: Drs. Hans Dolman jr. (Haarlemmermeermuseum de Cruquius)

Publicatiedatum: 16/12/2021