Staande eenhoorns

In de middeleeuwen stond op de officiële stadszegels van Hoorn een afbeelding van Maria met Kind en in een enkel geval Johannes de Doper met Lam. In de loop van de 16e eeuw werden deze religieuze symbolen vervangen door een meer wereldlijk symbool, een rode hoorn. In het Westfries Museum wordt een gevelsteen bewaard met het jaartal 1538, afkomstig uit de in 1818 afgebroken Oude Oosterpoort. Op de gevelsteen staat het stadswapen afgebeeld, dat wordt geflankeerd door twee staande eenhoorns. Het is de vroegst bekende afbeelding van het stadswapen in combinatie met de eenhoorn. En dat maakt de gevelsteen tot een historisch document.

Schildhouder

Over de herkomst van de eenhoorn in het stadswapen is al heel wat gespeculeerd. In 1957 publiceerde T.R. Mulder een artikel over Hoorn en de eenhoorn, waarin hij opperde dat de schildhouders op de gevelsteen verwezen naar het kerkelijk gezag van bisschop Joris van Egmond, die ook twee staande eenhoorns in zijn bisschoppelijk wapen voerde. Recent onderzoek van  archeoloog en historicus Christiaan Schricx toont aan dat de eenhoorn ook daarvoor al als schildhouder werd gebruikt. Hij vond in het Westfries Archief een zegel uit 1486 van een zekere Jan Ellertsz. Deze invloedrijke burger waarmerkte zijn aktes met een zegel waarop een zittende eenhoorn het schild met zijn familiewapen houdt.

Gestaart van goud

Wat ook de herkomst van de eenhoorn in het stadswapen moge zijn, in het begin van de 17e eeuw krijgt het stadswapen de vorm die het tot op de dag van vandaag heeft. Dit wapen wordt in 1816 door de Hoge Raad van Adel officieel bekrachtigd. In de omschrijving staat dat het witte wapenschild met rode hoorn wordt gehouden door “…een zittenden Eenhoorn van keel (rood), gehoornd, gemaand, gebaard, gevlokt en gestaart van goud.”

De kleur van de eenhoorn is opvallend. Doorgaans zijn de in stads- of familiewapens gebruikte eenhoorns wit van kleur. De Hoornse eenhoorn is echter rood. Het is niet ondenkbaar dat hiervoor gekozen is om de eenhoorn nog imponerender te maken. Want dat was zijn voornaamste functie. Hij moest voor iedereen de macht en de kracht van de stad uitstralen, waarbij het goud van de manen, sik, staart en hoorn de rijkdom van Hoorn accentueert.

Ondubbelzinnige boodschap

De eenhoorn in het stadswapen is ook niet bepaald een lieflijk wezen. Met opengesperde bek en dreigende ogen kijkt hij de beschouwer aan, zijn lange puntige hoorn dreigend naar voren buigend, alsof hij zeggen wil: ‘hier regeert het stadsbestuur van Hoorn en daar valt niet mee te spotten.’ De eenhoorn was in de 17e en 18e eeuw dan ook op alle officiële gebouwen te vinden. Een heel fraai voorbeeld is de verbeelding van de schildhouder op de voorgevel van de in 1609 opgeleverde Waag aan de Roode Steen. Een andere eenhoorn met het stadswapen is te vinden op de Hoofdtoren. Ook op de banpalen, die de grens van de jurisdictie van de stad aangaven, droegen de knalrode eenhoorns hun ondubbelzinnige boodschap aan de reizigers over.

Mythologisch wezen

Gaat de geschiedenis van de relatie tussen Hoorn en de eenhoorn zo’n 500 jaar terug, de mythe rond dit fabeldier is van veel ouder datum. De eerste verhalen over eenhoornachtige wezens duiken rond 3000 voor Christus op in het stroomgebied van de Indus en bereiken via China en Perzië uiteindelijk Griekenland. Daarbij is goed te zien dat de eenhoorn in iedere cultuur een eigen gedaante aanneemt. In de alleroudste verhalen uit India is de eenhoorn half mens half antilope; in China en Japan, waar hij Ki-Lin of Ki-Rin wordt genoemd  lijkt hij meer op een draak.

Associatie met de H. Maagd Maria

Via Griekenland en de bijbel, waar hij door een vertaalfout in terechtkomt, doen verhalen over de eenhoorn hun intrede in de West-Europese cultuur. Op afbeeldingen van bijbelse verhalen, zoals de Ark van Noach, is de eenhoorn steevast terug te vinden. Op laatmiddeleeuwse schilderijen en wandkleden wordt de eenhoorn vaak samen met de Heilige Maagd Maria afgebeeld en staat hij symbool voor Christus. Deze associatie gaat terug op het eeuwenoude volksgeloof dat alleen een maagd de woeste en ongrijpbare eenhoorn kon temmen.

Bestiaria

Voor de middeleeuwer bestond er geen twijfel: de eenhoorn bestond. In bestiaria (boeken met beschrijvingen van dieren) werd de eenhoorn gedetailleerd beschreven. Er was volgens de auteurs niet alleen een land- maar ook een zeevariant. De gevonden stoottanden van de narwal werden daarvoor als bewijs aangevoerd. Wanneer je deze vermaalde zou er een krachtig geneesmiddel ontstaan, dat onder meer aan medicijnen tegen de pest werd toegevoegd.

Symboolfunctie

Pas in de 16e eeuw begonnen geleerden te twijfelen aan het werkelijke bestaan van de eenhoorn. In de daarop volgende eeuwen kreeg hij steeds meer de status van fabeldier en werd hij een symbool voor kracht, ontembaarheid en zuiverheid. Hij werd veelvuldig gebruikt als uithangteken voor apotheken, maar ook in de heraldiek: in het wapen van het Engelse koningshuis bijvoorbeeld. Deze symboolfunctie heeft de eenhoorn tot op de dag van vandaag behouden. In esoterische kringen en in de wereld van de fantasy heeft hij, met dank aan Harry Potter, weer enorm aan populariteit gewonnen.

Publicatiedatum: 12/01/2011