Kermis of geen Kermis?

Prent tegen het kermisvermaak.Vervaardiger: Vürtheim, Joseph (Stadsarchief Amsterdam)

Kermis of geen Kermis?

Bewonderen van het ongewone

Elk jaar in september kwamen hordes mensen, vaak uit de lagere klassen, op de rariteitenshows, schommels, draaimolen (carrousel), poppenkasten en andere theaterstukken af. Het kermisvermaak bestond destijds uit het bewonderen van het ongewone: van tweekoppige koeien en bijzondere vogels tot aan de bekende vrouw met baard en uitzonderlijk grote man. Er liepen ook kwakzalvers rond, vaak ongure types die hun waar – van meestal slechte kwaliteit- verkochten.

Losbandig ‘boerenvreugd’

Er werd veel gedronken, wat de bezoekers meestal losbandig maakte. Vechtpartijen waren dan ook aan de orde van de dag. Dat het er soms behoorlijk ruig aan toe ging, verbaasde niemand, al wilde de gegoede burgerij zich er zo veel mogelijk van distantiëren. “Deftige burgers zagen gaarne de boerenvreugd, en lachten er om, terwijl ze zelf ‘hun fatsoen hielden’; evengoed als de groote menschen lachen om de dartele spelen der kinderen, waar ze zelf niet meer aan mee doen”, schrijft geschiedschrijver Jan ter Gouw in zijn ‘Volksvermaken (1871).

Amsterdamse kermis

Kermis op de Botermarkt, het tegenwoordige Rembrandtplein.

Amsterdamse kermis

Protest, leuzen en brieven

De beruchte kermis werd Amsterdam een doorn in het oog, waarop de gemeente in 1876 besloot de kermis af te schaffen. Dit tot groot ongenoegen van een grote groep mensen. De kermisbezoekers waren meer gehecht aan het jaarlijkse vermaak dan verwacht. Binnen de kortste keren ontstond een protestbeweging tegen de naderende afschaffing, die via leuzen en brieven anderen opriepen om te gaan protesteren: “Kermis moet er wezen, kermis moet er zijn, anders mag de Burgemeester vrezen, en Thorbecke van het plein. Kermis moet er wezen, Kermis moet er zijn, anders slaan wij bij den Burgemeester de ruiten kort en klein.”

Vechten in de Kalverstraat

Op de dag dat de kermis voor het eerst niet plaatsvond, 11 september 1876, vertrokken vele honderden mensen richting het huis van de burgemeester. De ruiten van het huis werden niet gespaard, evenals de ramen van andere huizen in de stad. Vooral in de Kalverstraat overleefden de ruiten het niet. De burgemeester kwam er wel ongeschonden vanaf; hij was op de hoogte van de dreigende ongeregeldheden en was niet thuis. Vijf dagen lang heerste er grote onrust. De politie, schutterij en het leger grepen hardhandig in, zodat het protest uitmondde in enorme gevechten tussen de protesterende arbeiders en autoriteiten.

Kermisvermaak

Prent uit de collectie tekeningen en prenten van het Stadsarchief Amsterdam

Kermisvermaak

Desolaat, kalm en nu beschermd

Lokale kranten en het bestuur van het Algemeen Nederlansch Werklieden-Verbond (ANWV, 1871) riepen de Amsterdammers op zich niet in het gewoel te mengen. De goedbedoelde waarschuwingen wisten echter niet te voorkomen dat bewoners zich bij de protesterende menigte voegden, om vervolgens weer met sabels en geweerkolven door de politie uiteen gedreven te worden. Tientallen gewonden en honderden arrestaties waren het gevolg. De gesneuvelde ramen en ingegooide winkelruiten, vernielde lantaarnpalen, opgebroken straten en andere sporen achtergelaten door de gevechten, gaven Amsterdam een desolaat, mistroostig aanzicht.

Gedurende de avond van 15 september 1876 werd de stad weer kalm. Het zou nog tot na de Tweede Wereldoorlog duren voor de kermissen in groten getale weer terug kwamen. Volgens het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel erfgoed kan de kermis niet meer worden afgedaan als plaats van losbandigheid, vechtpartijen, dronkenschap en geldverkwisting en dient het volksvermaak juist beschermd te worden.Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen

De geschiedenis van de kermis, http://www.langsdemaas.nl/De%20geschiedenis%20van%20de%20kermis.html

Jan ter Gouw, De volksvermaken. Erven F. Bohn (Haarlem 1871), http://www.dbnl.org/tekst/gouw002volk01_01/gouw002volk01_01_0042.php

Ongeregeldheden bij het kermisoproer van 1876 http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/ongeregeldheden-bij-het-kermisoproer-van-1876/

Opkomst en ondergang van de Nederlandse kermis, http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/binnenland/opkomst-en-ondergang-van-de-nederlandse-kermis/

Ronald van der Wal, Of geweld zal worden gebruikt!: militaire bijstand bij de handhaving en het herstel van openbare orde 1840-1920 (2003), https://books.google.nl/

Publicatiedatum: 09/09/2015