5 min
Glas-in-loodraam van de Schermeer 1635
Pieter Holsteyn, Glas-in-loodraam van de Schermeer, 1636. Grote Kerk te Schermerhorn. (Afm.ca. 356 cm x 197 cm)
Glas-in-loodraam van de Schermeer 1635
Het besluit
Op 16 december 1635 komt in het stadhuis van Alkmaar het polderbestuur van de Schermeer in vergadering bijeen. Het is een intensief jaar geweest waarin het droogmalen van de Schermeer is voltooid. Met het bereiken van deze mijlpaal gaat het polderbestuur, dat de onderneming heeft geleid, in op het verzoek van de in aanbouw zijnde gereformeerde kerk van Schermerhorn om een glas aan deze kerk te schenken. Een dergelijk verzoek is niet overgeleverd, maar is wel gebruikelijk. Sinds de Reformatie is de Katholieke Kerk als opdrachtgever weggevallen. Overheden vangen dit gemis op door het schenken van ramen, kroonluchters en dergelijke aan nieuwe gereformeerde kerken. De zeven steden van West-Friesland en het Noorderkwartier zijn daarin voorgegaan. Zij hebben de ramen in het koor van de kerk van Schermerhorn geschonken of toegezegd.
De opdracht
Het raam met het wapen van de stad Alkmaar wordt in 1635 als eerste geplaatst. Dit is de heren van het polderbestuur, die ook in Alkmaar vergaderen, natuurlijk niet ontgaan. Bovendien is hun dijkgraaf op dat moment tevens burgemeester van die stad. In de’ Resolutien’ van de vergadering van 16 december 1635 wordt dijkgraaf Jhr. Thomas van Egmond van de Nijenburg gemachtigd het ‘waepen’ te laten maken waarmee ‘de heeren van de kerck van Schermerhorn’ worden vereerd. De dijkgraaf richt zich tot Pieter Holsteyn (ca. 1580/90 – 1662), een Haarlemse kunstenaar die ook het raam voor Alkmaar vervaardigde. Het talent van deze kunstenaar wordt in zijn tijd al geroemd.
Pieter Holsteyn ‘vidimus’ glas Schermeer
Ontwerptekening Pieter Holsteyn, Vidimus voor het glas-in-loodraam van de Schermeer, 1635 Collectie van de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed, Amersfoort. Inv.nr. Th.422.a II (Afm: 30,5 x 17,8 cm.)
Pieter Holsteyn ‘vidimus’ glas Schermeer
Een ‘vidimus’
Het polderbestuur heeft grote zeggingschap over hoe het kunstwerk eruit moet komen te zien. Alvorens tot de daadwerkelijke uitvoering van het raam te komen, is de kunstenaar verplicht een ontwerptekening aan het bestuur voor te leggen. Na goedkeuring wordt de ontwerptekening een ‘vidimus’ (wij hebben gezien) genoemd. Van dit raam is de ‘vidimus’ bewaard gebleven. Op de tekening heeft de kunstenaar in zwart krijt een ruitpatroon aangebracht, dat correspondeert met de verdeling van de ruitjes, die gezamenlijk het raam vormen. Wellicht heeft hij dit ruitpatroon ook gebruikt als hulpmiddel bij het vergroten van de tekening. Door de jaren heen is dit raam zwaar beschadigd geraakt. Tussen 1892 en 1896 worden de ramen van de kerk gerestaureerd door het atelier F. Nicolas & Zoon uit Roermond. Deze vidimus is dan nog niet bekend, waardoor de restauratoren op eigen kompas moeten varen, waar het de ontbrekende delen betreft.
De uitvoering
Nadat het polderbestuur het ontwerp goedgekeurd heeft, moet Pieter Holsteyn van de ‘vidimus’ een (niet bewaard gebleven) ‘karton’ maken: een tekening op exact hetzelfde formaat als het bestelde raam: 356 cm hoog en 197 cm breed. Met behulp van dit karton brengt de kunstenaar de voorstelling over op het glas, waarna de beschilderde ruitjes in een oven gebrand worden. Vervolgens worden de losse ruitjes met behulp van loodstrips aan elkaar gezet. Om het glas tegen inwateren te beschermen, wordt tussen loodstrip en glas kit aangebracht. Dan is het glas-in-loodraam klaar en kan het geplaatst worden.
Kaart van Westfriesland en het Noorderkwartier
Kaart Westfriesland en Noorderkwartier. Willem en Johannes Blaeu 1635. Regionaal Archief Alkmaar.
Kaart van Westfriesland en het Noorderkwartier
Transport en plaatsing
Wanneer het raam klaar is, moet het van Haarlem naar Schermerhorn vervoerd worden. Daarvoor roept Pieter Holsteyn de hulp in van de kistenmaker Jacob Jansz., zoals hierboven al is verhaald. Over de plaatsing is niets bekend. De kerkarchieven zijn met een grote brand, die het dorp Schermerhorn in 1699 trof, verloren gegaan. De raamdelen zullen met zorg op de hen toekomende plek gezet zijn, want de zeventiende-eeuwse maatschappij is sterk op een hiërarchische orde gericht. Of het raam van de Schermeer zich nog op zijn oorspronkelijke plaats bevindt, is niet meer te achterhalen. Voor 1887 is een aantal ramen in de noordelijke en zuidelijke muur van de kerk onherstelbaar beschadigd. De resterende ramen zijn toen samengebracht in de noordelijke muur, waaraan het kerkhof grenst.
Betaling en boeking
Jacob Jansz. int ook de 100 gulden die is afgesproken met Pieter Holsteyn, nadat het glas overeenkomstig het contract is afgeleverd in de kerk. Meestal liggen de prijzen voor glas-in-loodramen in deze regio tussen de 50 en 100 gulden. De bekendheid van de kunstenaar en de transportkosten zullen mede van invloed zijn geweest op de prijs. Tenslotte rondt de penningmeester de opdracht af met de boeking in het derde rekeningboek van de Schermer: “Betaelt aen Jacob Jansz. kistemaecker vanweghen mr. pieter holsteijn, glasschriver de somma van hondert gulden over een glas bij deselve geschreven ende aen die van Schermerhorn conform de contracten in haer kerck gelevert (…) C gulden.”
Het resultaat
Ondanks en misschien wel dankzij alle restauraties hebben we, bijna 380 jaar nadat Pieter Holsteyn het raam vervaardigde, een aardig beeld van wat het polderbestuur ziet, wanneer het raam geplaatst is. Met de twee menselijke figuren die het wapen flankeren haakt Pieter Holsteyn in op de actualiteit van dat moment. Hij brengt de gevolgen van de droogmaking voor de inwoners van Schermerhorn herkenbaar in beeld. Links staat een visser, die niet voorbereid is op de nieuwe tijd en zich zorgelijk op het hoofd krabt, omdat hij zijn broodwinning verloren ziet gaan. Rechts staat een karnende boerin, die in de landaanwinning een goede toekomst voorziet. Een bijzonder eindresultaat, waar het polderbestuur trots op mag zijn.Geschreven door Francis van Zon-Christoffels en Margreet Hoek
Bronnen
Voornaamste bron:
Regionaal Archief te Alkmaar, Archief waterschap de Schermeer
Publicatiedatum: 02/07/2015
Vul deze informatie aan of geef een reactie.