3 min

Dat is inmiddels verleden tijd. De ijzeren spoorbrug waar duizenden treinreizigers per dag over werden vervoerd, ging in 1983 zonder pardon naar de schroothoop. Pogingen om het ijzeren monumentale erfgoed van de ondergang te redden, leverden niets op.

Hembrug in 1924. Beeld: Gemeentearchief Zaanstad

Technisch hoogstandje

De brug, gebouwd door Werkspoor in de periode 1904-1906 voor een bedrag van 585.000 gulden, was een technisch hoogstandje. De 1200 ton zware draaiconstructie bood aan twee zijden een doorvaart van 54 meter, even groot als de sluis van IJmuiden. De nieuwe Hembrug die in 1906 gereedkwam was van een veel groter kaliber dan zijn voorganger. Bovendien bleef de brug niet constant openstaan, maar draaide hij alleen als er zeeschepen moesten worden doorgelaten. Daar kwam nogal wat bij kijken. Elektromotoren, een reusachtige tandkrans van ruim duizend kilo, zes looprollen van elk 3400 kilo, een drijfas, radiaalarmen en omvormers zorgden ervoor dat de brug na het draaien weer rijklaar was voor het treinverkeer. Een veiligheidssysteem waakte over het bedieningspaneel in het brugwachtershuisje, hoog in de brug, waar stap voor stap de rails werden ontkoppeld en de spoorstaafschieters werden ingetrokken om de loodzware draaiconstructie in beweging te kunnen brengen. Niet minder nostalgisch dan de brug zelf is de voormalige halte Hembrug, ter hoogte van de vroegere Artillerie Inrichtingen, die in 1973 werden opgesplitst in munitiefabriek Eurometaal en gereedschapindustrie Hembrug NV. ’s Ochtends vroeg en ’s middags rond de klok van vijf was het een drukte van belang op het piepkleine stationnetje.

Hembrug in volle glorie. De zojuist voltooide “nieuwe” Hembrug. Beeld: Gemeentearchief Zaanstad

Aanvaringen

De brug liep gedurende haar 77-jarig bestaan een paar flinke deuken op. Ze kreeg namelijk een paar behoorlijke aanvaringen te verwerken. In 1970 en 1978 was het goed raak. Verfrommeld staal en gekreukte rails gaven de brug het uiterlijk van een achtbaan. Vooral op 18 december 1970 was de ravage die het Russische schip Komsomolets Uzbekistana aanrichtte groot. Zowel de brug als de rails waren verkreukeld. Zes weken lang was slechts één spoor beschikbaar voor treinverkeer.

Zaans verzet

Behalve door schepen werd de brug ook ondermijnd door de Duitsers die in de Tweede Wereldoorlog een van de pijlers hadden volgestopt met explosieven om in tijden van nood de boel te kunnen opblazen. De brug was van strategisch belang. Met de spoorbrug van Velsen was de Hembrug lange tijd de enige vaste oeververbinding met Noord-Holland beneden het Noordzeekanaal. Remmert Aten en J.G. Bol, twee leden van het Zaans verzet, probeerden eind 1944 de 400 dozen met springstof onder water zwemmend te verwijderen. Dit ging mis omdat het papier van de dozen boven kwam drijven en de Duitsers de zaak in de gaten kregen. Bij een tweede poging lukte het wel.

Sloop van de Hembrug in 1983. Beeld: Gemeentearchief Zaanstad

In stukken

Liefhebbers van treinen, bruggen, technisch vernuft en nostalgisch verleden kregen begin jaren tachtig de schrik van hun leven toen bekend werd dat de Hembrug zou worden gesloopt. De bouw van de Hemspoortunnel onder het Noordzeekanaal betekende de doodsteek voor het ijzeren gevaarte uit het begin van de vorige eeuw, waarover dagelijks tientallen treinen ratelden. De brug was overbodig geworden en acties voor het behoud van het fraaie monument van technisch kunnen haalden niets uit. Met snijbranders werd de brug in 1983 en 1984 in stukken gehakt en in het voorjaar van 1985 waren als laatste de fundamenten aan de beurt. Met springstoffen werden de kolossale pijlers opgeblazen. Er was maar liefst drie ton dynamiet voor nodig om de robuuste pijlers met hun zeventien meter lange voeten onder de waterspiegel op te ruimen. Tal van kleine stukjes brug vonden hun weg naar particulieren.

Publicatiedatum: 31/07/2011