3 min

Geschiedenis

In Velserbroek werd al in de dertiende eeuw bedijkt langs de noord- en oostzijde. De Velserdijk keerde het Wijkermeer en het IJ en sloot aan op de Sparendam (Spaarndam) die als in 1220 was gelegd tussen het Spaarne en het IJ.   De Velserbroek heeft nooit over een eigen bemaling beschikt, maar de polder kon het overtollige water via vier uitwateringssluisjes laten wegstromen. In de loop van de eeuwen zijn de oospronkelijke houten sluisjes regelmatig vernieuwd en rond1770 insteen uitgevoerd. Hoewel ze sindsdien zijn gerepareerd en opnieuw ingemetseld, is de hoofdvorm onveranderd. Sinds de achttiende eeuw konden de sluisjes ook het polderwater met behulp van schuiven vasthouden, dat in droge zomers uitdroging van de gewassen voorkwam.

Gemaal Velserbroek. Bron: Provincie Noord-Holland

De aanleg van het Noordzeekanaal (1865-1876) had grote gevolgen voor de Velserbroek: de Wijkermeer werd ingepolderd, het IJ afgesloten en de zeewerende functie van de Velserdijk verviel. Belangrijker nog was dat de getijdenwerking kwam te vervallen, waardoor de natuurlijke afwatering in gevaar kwam.

Sinds 1883 werd een 6 pk stommlocomobiel aangewend om in de winter aan de zuidzijde van de polder het water uit te pompen. In de zomer moest de locomobiel aan de noordzijde water inpompen. Met deze wisselende behoeften moest bij de bouw van het gemaal rekening worden gehouden. In 1913 werd begonnen met de bouw van het vaste gemaal. Als locatie werd de Oostlaandersluis gekozen.

Stelling van Amsterdam

Het ministerie van oorlog wilde de sluis graag in de Stelling van Amsterdam betrekken om zo de onderwaterlegging van het gebied te kunnen regelen. Deze bemoeienis kan de reden zijn van de betrekkelijk vroege toepassing van het beton voor waterbouwkundige objecten.

Merkwaardige installatie

Niet alleen de buitenkant is van belang, ook het interieur heeft zeldzame waarde. Een 25 pk ruwolie Brond-motor is direct gekoppeld aan een Louis Smulders centrifugaalpomp. Het merkwaardige aan deze installatie was het ontbreken van hulpapparaten met een onafhankelijke aandrijcing. De vacuumpomp en de pomp waarmee de druk in de cylinder werd opgebouwd en waarmee de motor gestart werd, waren beide gekoppeld aan de krukas. Het nadeel hiervan was dat als de start niet lukte, volgens mondelinge overlevering de machinist gasflessen moest bestellen omdat hij niet in staat was de sylinder zelf te vullen.

Machinegebouw en machinistenwoning

Tussen vensters van ht machinegebouw is een hardstenen gedenksteen ingemetseld, waarvan de tekst luidt: ‘Polder/ de/ Velserbroek/ bemalingsinrichting/ gesticht anno 1914/ het bestuur/ baron W. van Tuijll van Serooskerken/ dijkgraaf/ P.A. Koele/ Mij en A. Bulters/ heemraden/ Th. J. Wijnoldij Daniels secretaris/ Ingenieur/ P. Hoogeboom/ Civ. Ing./ C.C. Schuller/ Opzichter.’

Het interieur van het machinegebouw bestaat uit twee ruimten: links de machineruimte met het aandrijf- en opvoerwerktuigm en rechts een berging en werkplaats. De ruimten zijn van elkaar geschiedenis voor een scheidingswand met twee deuren.
Op de machinistenwoning staat met sierlijke letters geschreven: De Velserbroek’.

Waarde

Het complex is van architectuurhistorische waarde als vroeg en zeer gaaf voorbeeld van een dieselgemaal en vanwege de goede hoofdvorm, detaillering en materiaalgebruik. Die waarde wordt ook ontleend aan de betonnen sluiswerken en de waterlopen als vroeg voorbeeld van de toepassing van gewapend beton in waterbouwkundige werken.

Om twee redenen is het complex van cultuurhistorische betekenis. Ten eerste als intact gebleven en daardoor zeldzaam geworden element uit de geschiedenis van de waterhuishouding, mede in relatie tot de Velserdijk met Oostlaandersluis. Ten tweede als element uit de krijgsgeschiedenis, in het bijzonder het gemaal met toebehoren waarmee de polder De Velserbroek onder water gezet kon worden en als onderdeel van de Stelling van Amsterdam.

Het complex is van belang vanwege zijn historisch-ruimtelijke betekenis voor de ontwikkeling van de polder Velserbroek en is tevens ruimtelijk-landschappelijk van waarde vanwege de ongeschonden ligging in de recreatiegebied Spaarnwoude.

Het interieur met machinerieën verdient beschrming om historisch-civiel-technische redenen waaronder met name de Brons Oliemotor met Smulders centrifugaalpomp en de uiterst zeldzame en gave eenheid van de installatie.

Adres: Oostbroekerweg 15, Velsen-Zuid

Publicatiedatum: 08/03/2012