2 min

Geschiedenis

De droogmaking van de Haarlemmermeer (1848-1852) impliceerde een zo drastische verkleining van de Rijnlandsboezem, dat men al vóór de droogmaking maatregelen trof om de afwatering te verbeteren om zo een veilig boezempeil te kunnen garanderen. Eén van die maatregelen was het stichten van een groot boezemgemaal op stoomkracht in Spaarndam. Het gemaal met een capaciteit van 200 pk bestond uit vier lancashire ketels van2.20 meterdoorsnede. De zuiger had een doorsnede van 1.65 en maakte een slag van3.04 meter. De zuiger had 7 tot 10 omwentelingen per minuut.

Gemaalgebouw in Spaarndam. Bron: Provincie Noord-Holland.

De stoominstallatie is in 1876 geheel vervangen door andere kleinere, horizontale machines. Negen jaar later zijn de schepraderen verlengd waardoor het aantal omwentelingen iets terugliep. In 1890 zijn de schepraderen (behalve de schoepen) door ijzeren vervangen.

De stoomketels werden in 1910 vervangen door nieuwe Lancashireketels. In 1925 werd besloten tot ontstoming (het vervangen van stoomketels voor electro- of dieselmotoren), maar dit werd telkens uitgesteld. In 1930 brak er brand uit, maar de schade bleef gelukkig beperkt. Pas in 1936 werd besloten de ontstoming door te zetten. Er werd gekozen voor een dieselgemaal, waarbij de schepraderen gehandhaafd werden. Deze installatie, met twee Werkspoor dieselmotoren en Skoda-tandwielreductiekasten, is nog altijd in gebruik.

Gedeelte van het gemaal van Spaarndam. Bron: Provincie Noord-Holland.

Het gemaal en het interieur

Het voormalig ketelhuis (aan de zuidzijde van het machinegebouw) is breder dan het machinegebouw.
Het interieur van het machinegebouw bestaat uit een langwerpige, rechthoekige ruimte met een klein niveauverschil. Via de ingang in de voorgevel bereikt men het bordes, ten opzichte waarvan de machinehal lager ligt.

Waarde

Het complex is van architectuurhistorische betekenis als zeldzaam voorbeeld van een zeer groot schepradgemaal, als vroeg voorbeeld van een stoomgemaal (1844), vanwege het bouwtype en vanwege de goede hoofdvorm, gevelindeling en het materiaalgebruik.

Cultuurhistorisch is het gemaal van grote waarde als element uit de geschiedenis van de waterhuishouding, in het bijzonder als zeer vroeg voorbeeld van een stoomgemaal gebouwd ten behoeve van de droogmaking van de Haarlemmermeer.

Het complex van gemaal met waterlopen is van ruimtelijk-landschappelijk belang als beeldbepalend element in het open landschap.

Om historisch-civiel-technische redenen zijn ook de schepraderen (mede vanwege de zeldzaamheid in Noord-Holland) en de tandwielreductiekasten en Werkspoordieselmotoren (1936) beschermingswaardig.

Publicatiedatum: 06/03/2012