Heitje van Katham: het oerlandschap van Laag Holland

Vlak onder Volendam ligt het gehucht Katham, in de Katwouderpolder. Vanaf de molen loopt een fietspad langs een op het oog breed stuk berm aan een drukke autoweg. Bij nader inzien blijkt dit bijzonder natuurland te zijn, bekend als het 'Heitje van Katham'. Het is de enige plek waar nog veengroei plaatsvindt in Noord-Holland. Hier kan men zien hoe het oerlandschap van Waterland er heeft uitgezien. Als drassige, ongerepte hoogveenheide met moerasland. Heel anders dan het groene weidegebied waar Laag Holland om bekend staat.

2 min

Zichtbare vervening

Rond 1400 werd de Katwouderpolder bedijkt en begon verlanding van de Hovensloot, waarschijnlijk een oude getijdengeul. De Hovensloot begon te vervenen waardoor veenmosrietland en moerasheide de overhand kregen. De verschillende stadia van verlanding zijn nog steeds goed zichtbaar in dit kleine natuurgebiedje. Bij de molen ligt het open, nog niet verlande deel van de Hovensloot. Langs de randen groeien rietkragen, kruiden en wilgeroosjes, die horen bij het eerste stadium van verlanding.

Haarmos, Heitje van Katham. Beeld: Landschap Noord-Holland / Linda Koopman.

Ongeveer halverwege begint de vervening serieuze vormen aan te nemen. Hier drijft het veen als een sponzig kussen op het water, meebewegend met het waterpeil. De vegetatie bestaat uit veenmos met op de iets hogere delen verschillende soorten heide. Dit is het deel waar het gebiedje zijn naam aan heeft te danken. Ter hoogte van de Alidahoeve zien we het laatste stadium van verlanding: een dik veenpakket dat boven het grondwater uitsteekt. Vegetatie bestaat hier voornamelijk uit kruidenrijk grasland met af en toe een jonge berk of wilg. Om verdere veraarding en verdroging te voorkomen worden deze jonge boompjes verwijderd.

Plattegrond Heitje van Katham. De verschillende stadia van vervening op het Heitje van Katham. Beeld: Landschap Noord-Holland.

Heitje heeft mondiale betekenis

Het geringe formaat van het heitje, ongeveer anderhalve kilometer lang en maximaal 100 meter breed, staat in geen verhouding met de natuurwaarde ervan. Het Heitje is één van de weinige plekken waar te zien is hoe open water via laagveen uiteindelijk wordt omgezet tot hoogveenweide, het oerlandschap van West-Nederland. Voorts is het natuurgebiedje van groot belang doordat de combinatie van een veenmosrietland met vier heidesoorten, waaronder ook een hoogveensoort, uniek te noemen is, niet alleen op Europees maar zelfs op mondiaal niveau. Deze kwaliteiten zijn gelukkig al vroeg onderkend. Vanaf 1959 voert Landschap Noord-Holland als eigenaar de verantwoordelijkheid over het behoud en beheer van het terrein.

Veenpluis, Heitje van Katham. Beeld: Landschap Noord-Holland / Linda Koopman.

Kathammer molen

Essentieel voor het behoud van het heitje is de regulering van het waterpeil in de Hovensloot. Dit regelt het gemaal van de Kathammer molen, gelegen aan het begin van de Achterdichting. Het waterpeil is hoger dan de omringende polders waardoor het natuurland goed nat blijft. De Hovensloot staat, via een duiker bij het gemaal, in open verbinding met de polder Katwoude. Dit is één van de weinige polders in Noord-Holland die rechtstreeks op het IJsselmeer afwatert.

De eerste molen voor de polder Katwoude stamt uit 1650 en maalde via een uitwateringssluis uit op de Zuiderzee. Na brand werd de molen eind 19e eeuw herbouwd en voorzien van motorische bemaling. Zoals gebruikelijk destijds werd de molen van zijn kap en wieken ontdaan. Na restauratie in 1988 is de molen weer in volle glorie hersteld. De Kathammer molen biedt onderdak aan een volautomatisch elektrisch vijzelgemaal dat ook op ouderwetse windenergie kan draaien.