‘Goede Hoop’ belicht verwarrende band tussen Zuid-Afrika en Nederland

Als je de Philipsvleugel van het Rijksmuseum betreedt, zie je in de verte al het spreekwoord 'Alles sal reg kom' op de muur staan. Het kan niet missen: deze tentoonstelling gaat over de relatie tussen Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600.

5 min

Maurice Boyer: Nelson mandela op het Leidseplein in Amsterdam, 16 juni 1990

Zuid-Afrika ligt op tien uur vliegen van Nederland. Het is bekend om zijn wilde dieren, de wijn en een taal die Nederlanders herkennen. In 1652 arriveerde Jan van Riebeeck er om voor de VOC een bevoorradingsstation in te richten voor schepen van en naar Batavia. Kaapstad ligt immers precies tussen de Indische en Atlantische oceaan.

Maar het bleef niet alleen bij een verversingsstation. De VOC wilde er ook graan en wijn verbouwen en moest daarom zaken doen met de Khoikhoi, de oorspronkelijke bevolking. Ze ruilden kralen, tabak en sterke drank voor vee en land. Daarmee begon de woelige geschiedenis van ‘een zwart land waar een wit volk zich nestelt.’

De nagebouwde markt van Culemborg op het terrein van het Van Riebeeck-festival in Kaapstad, 1952. Collectie Zuid-Afrikahuis, Amsterdam

Niet iets om trots op te zijn

Nederland is eerst trots op de pioniers die in de loop der eeuwen naar Zuid-Afrika trekken, vertelt Martine Gosselink, samensteller van de tentoonstelling, tijdens de perspresentatie. Maar als rond 1952 wordt gevierd dat Jan van Riebeeck 300 jaar daarvoor in Zuid-Afrika was neergestreken en in Kaapstad zelfs een stukje van zijn geboortestad Culemborg wordt nagebouwd, sijpelt in Nederland langzaam het besef door dat apartheid niet iets is om trots op te zijn. En dan komen de protesten: Sharpeville (1960), Soweto (1976) en acties tegen de pasjeswetten, totdat in 1994 de apartheid wordt afgeschaft. Gosselink vindt niet dat we nu ‘als geslagen honden’ de tentoonstelling dienen te bekijken, maar er is in ieder geval genoeg om je over te verwonderen. De ‘hechte en intense’ band met Zuid-Afrika is er volgens haar een “waar we eigenlijk nog maar bar weinig vanaf weten.

Robert Jacob Gordon, Giraf met links een Khoi, 1779. Rijksmuseum, Amsterdam.

Verwarrende visies

Schrijver Adriaan van Dis, die de audiotour bij de tentoonstelling heeft ingesproken, had drie volle dagen nodig om het boek door te nemen dat bij de tentoonstelling hoort. In het boek zijn 26 visies op Zuid-Afrika opgenomen. Visies die elkaar soms zó tegenspreken, dat ze hem verwarden. Het zegt veel over Zuid-Afrika, dat van meet af aan door conflicten is gekenmerkt, al dan niet door ongelijkheid veroorzaakt.

Maar uiteindelijk belandt hij dan toch bij de apartheid, die in 1948 werd ingevoerd, en die méér met Zuid-Afrika wordt geassocieerd dan de lekkere wijn die er vandaan komt. Van Dis noemt apartheid een systeem “dat overal ter wereld bestaat, maar in Zuid-Afrika als eerste land ter wereld in de wet werd vastgelegd.” Het was ook meteen een keerpunt in de relatie tussen Nederland en Zuid-Afrika. Aanvankelijk had Nederland, dat in de 19e eeuw zelf “op apegapen lag”, bewondering voor “het dappere kleine volkje” dat de Boeren waren, maar dat veranderde toen er een “pervers systeem” werd ingevoerd. Een systeem van ‘slegs vir blankes’-bordjes, waarbij 11% van de bevolking 89% van het vruchtbare land bezat.

Die apartheid leidde niet alleen in Zuid-Afrika tot protesten, maar ook in Nederland. Dat had niet altijd het beoogde effect, aangezien de blanke bevolking van Zuid-Afrika zich van Nederland afkeerde. Ook Zuid-Afrikaanse studenten die in Nederland studeerden, waarvan sommigen naar verandering hunkerden, zo memoreert Van Dis, keerden vaak geslagen naar Zuid-Afrika terug, omdat die halsstarrige Nederlanders het allemaal zoveel beter wisten. Hij kenschetst de band tussen Zuid-Afrika en het zogenaamd stamverwante Nederland dan ook als een ‘pijnlijk huwelijk’. De tentoonstelling laat dat volgens hem duidelijk zien, waarna hij droogkomisch opmerkt dat je het verschil tussen ‘witmensen, zwartmensen, bruinmensen’ maar op één manier oplost: “Allemaal met elkaar naar bed; en het liefst vanmiddag nog.”

Het skelet van de giraffe die Robert Jacob Gordon liet neerschieten. Tentoonstelling Goede Hoop. Foto Rijksmuseum

Tien zalen

De tentoonstelling ‘Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600′ omvat circa 300 objecten, die over tien zalen zijn verspreid. Zo is er onder andere een panorama van ruim zeven meter te zien dat de 18e eeuwse tekenaar Robert Jacob Gordon van de Tafelbaai maakte. Gordon trok de binnenlanden van Zuid-Afrika in om mensen, flora en fauna in spectaculaire panorama’s vast te leggen. De grootste zaal is aan zijn werk gewijd.

In die zaal staat ook het skelet van een giraffe die Gordon in 1779 liet neerschieten. Het skelet stuurde hij naar stadhouder Willem V. Dat het skelet nu (behalve nu even in het Rijksmuseum) in het Museum national d’histoire naturelle in Parijs is te bewonderen, komt omdat de Fransen het roofden toen ze Holland in 1795 binnenvielen.

Wie meer van Gordon (de 18e eeuwer, niet de zanger) wil weten, kan terecht op een gloednieuwe website, waarop al zijn 450 tekeningen, dagboeken en brieven zijn terug te vinden: www.robertjacobgordon.nl.

Pieter Hugo, Portret uit de serie ‘1994’ 2016. Schenking van de heer P. Hugo, Kaapstad. Mede mogelijk gemaakt door Fonds 1975/Rijksmuseum Fonds.

Kinderen van na ’94

Naast werk van Gordon toont de expositie ook rotsblokken met tekeningen van de San, het oudste volk van Zuid-Afrika. Uiteraard wordt er stilgestaan bij de oorlog die de Boeren tegen de Britten vochten (1899-1920) en de apartheid, die in de 20e eeuw werd doorgevoerd. Zo is er bijvoorbeeld de door de RaRa, de Revolutionaire Anti-Racistische Actie, afgesneden Shell-benzinepomp te zien en een tegenwoordig zeer zeldzame zitbank met het opschrift ‘Net Blankes/Whites only’. Tot slot is er een zaal gewijd aan elf fotoportretten die de Zuid-Afrikaanse fotograaf Pieter Hugo maakte van kinderen die ná 1994 werden geboren, het jaar waarin de eerste algemene, voor alle rassen toegankelijke verkiezingen werden gehouden en Nelson Mandela president werd. De kinderen die toen geboren zijn, worden de born-free generation genoemd.

Jan Brandes, De Tafelberg en Kaapstad gezien vanaf de zee, 1787. Rijksmuseum Amsterdam

Audiotour

De tentoonstelling ‘Goede Hoop, Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600’ is tot en met 21 mei 2017 in het Rijksmuseum te zien. Bij de expositie hoort een audiotour die door schrijver Adriaan van Dis is ingesproken. Op 26 maart is er een middag met muziek, lezingen en gesprekken over Zuid-Afrika. In het museum is een met 260 afbeeldingen verlevendigd boek te koop (Uitgeverij Vantilt). Info: www.rijksmuseum.nl.

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 17/02/2017

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.