Het Fort bij Kwadijk had één van de forten van de Stelling van Amsterdam moeten worden. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Kort na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) werd de bouw van forten voor de Stelling van Amsterdam stopgezet. Ook bij forten waarvan de aarden wallen en funderingen al waren aangelegd, zoals het Fort bij Kwadijk. Dit fort vlak boven Purmerend was onderdeel van het Noordfront. Ondanks dat het fort niet van bomvrije gebouwen was voorzien, werd het provisorisch gebruikt voor de verdediging en stond er geschut opgesteld. De soldaten moeten bij burgers uit de omgeving ingekwartierd zijn geweest. Het onbebouwde fortterrein bleek tijdens de watersnoodramp van 1916 nuttig bij het versterken van de dijken.

Eerst een stevige ondergrond

Voordat de bouw van een fort kon beginnen, moest eerst de bouwgrond gereed gemaakt worden. Wanneer men deze stap oversloeg – zo was tijdens de aanleg van een eerder fort gebleken – konden de betonnen gebouwen verzakken. Allereerst moest de slappe veengrond tot aan de kleilaag weggegraven worden. De uitgegraven ruimte werd vervolgens opgevuld met zand. Voor de forten aan het Noordfront werd duinzand gebruikt, dat oorspronkelijk was afgegraven voor de aanleg van de sluizen en haven bij IJmuiden. Op de plek waar het hoofdgebouw kwam, werd extra zand gestort. Voordat er kon worden gebouwd, moest de zandlaag eerst inklinken tot een stevig aangedrukt pakket. Dit proces duurde enkele jaren en in 1894-1896 werd het omgevormd tot een verdedigbaar aardwerk , zodat er geschut geplaatst kon worden. Daarna werden heipalen in de grond geslagen als fundering voor de zware betonnen constructies. Al met al duurde het zo’n vijf jaar voordat men met de bouw kon beginnen.

Een leeg fortterrein

In 1896 waren de grondwerkzaamheden voor het Fort bij Kwadijk klaar. Er was een fortgracht gegraven. Toch kwam er pas in 1913 een contract om verdere stappen te zetten richting voltooiing van het fort. In het contract was onder meer de aanleg van bomvrije gebouwen opgenomen. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, was slechts een gedeelte van de vloeren gestort. De fortwachterswoning en een bergloods voor de opslag van materialen stonden er al wel. Dergelijke gebouwen waren meestal van hout en hadden door hun lichte constructie geen verstevigde ondergrond nodig.

Door het uitbreken van de oorlog werden alle bouwactiviteiten stopgezet. Tijdelijk, zo was de bedoeling, maar het werk is daarna nooit meer hervat. Het onbebouwde terrein werd tijdens de mobilisatie gebruikt als oefenterrein voor soldaten van de nabijgelegen forten in de Beemster.

De watersnoodramp van 1916

Twee jaar later bleek het een geluk bij een ongeluk dat het fortgebouw er nooit gekomen was. In januari 1916 werd Noord-Holland getroffen door een van de grootste watersnoodrampen in haar geschiedenis. De Zuiderzeedijk kon de combinatie van een hoge waterstand en een zware noordwesterstorm niet aan en brak op verschillende plaatsen door. Binnen enkele nachtelijke uren stroomden de polders van Volendam tot Oostzaan vol water. Ook Monnickendam en Purmerend werden grotendeels overspoeld. Op sommige plaatsen stond het water wel drie meter hoog. Een maand later volgde een tweede zware storm, waarbij nog meer gebieden onder water kwamen te staan.

Militairen schieten te hulp

Vanwege de mobilisatie voor de Eerste Wereldoorlog waren alle stellingforten bemand met militairen. Hun massale aanwezigheid kwam in die benarde dagen zeer goed van pas. Toen de dijk van de Purmerringvaart dreigde te bezwijken, snelden soldaten van nabijgelegen forten midden in de nacht naar de Waterlanddijk om deze met zandzakken te verstevigen. Hierdoor voorkwamen zij dat polder De Zeevang onderliep en hielden Edammers hun voeten droog. Het benodigde zand kwam onder andere bij het onvoltooide Fort bij Kwadijk vandaan. Een groot deel van de aarden verdedigingswallen op het fortterrein werd gebruikt om de verzwakte Waterlandse dijken te versterken.

Naast het verstevigen van dijken werden de soldaten van de stellingforten ingezet bij reddingswerkzaamheden, waarbij zij bewoners met bootjes van daken en zolders haalden en vee hielpen redden. Daarbij is in ieder geval één militair verdronken. Toen de storm bedaard was hielpen de soldaten onder andere in Purmerend bij herstelwerkzaamheden, zoals het dichten van gaten in de dijken en het droogpompen van ondergelopen straten.

Weinig sporen van vroeger

Kwadijk is het tweede fort van de Stelling dat formeel zijn militaire functie verloor, in 1953. Het ontbreken van een betonnen fortgebouw droeg hier ongetwijfeld aan bij. Het eerste fort was Pampus, dat in 1952 al zijn functie verloren had. De forten bij Hinderdam en Diemerdam volgden in 1954. En in 1956 verloren nog eens acht forten hun militaire functie. Het restant van de aarden verdedigingswerken van Kwadijk werd in 1959 afgegraven. Dit zand werd gebruikt voor de aanleg van wegen en dammen bij de herinrichting van polder De Zeevang. Drie jaar later werd het fort definitief ontmanteld. De vloeren en fundering werden verwijderd en de fortgracht werd gedempt. De loods is sinds 1969 in gebruik als winkel voor campingbenodigdheden en outdoor-sporten. De fortwachterswoning is in 2001 gerestaureerd. Wie nu over het voormalige fortterrein achter de fortwachterswoning kijkt, ziet niets anders dan weilanden. De stilte wordt zo nu en dan doorbroken door een passerende trein tussen Purmerend en Hoorn.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bij Kwadijk kunt u vinden op de volgende websites:

• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 06/03/2024