De wonderlijke reis van Willem Schouten en Jacob Le Maire

“Als over Hooren blies de faem haer gulden horen, hoe Schouten d’aerden-kloot op nieus was omgegaen, niet als meer and’re, door de Straet van Magellaen, Maer d’engte van le Maire, zoo niemand dee te voren”, schreef Joost van Vondel in zijn klinkdicht (sonnet) over ‘de wonderlyke reyse vanden Hoornschen Meyr-man’ Willem Cornelisz. Schouten.

De Duyfken en de Delft: een geboren schipper

Willem Cornelisz. Schouten volgde het voorbeeld van zijn vader, die als zeekapitein werkte voor de admiraliteit van West-Friesland en het noorderkwartier, en begon als zeeman bij de koopvaardij op de vaart naar de Oostzee en het Middellandse Zeegebied. In 1601 werd Schouten door de Kamer van Amsterdam tot schipper van de jacht de ‘Duyfken’ benoemd en begon zijn eerste reis naar Oost-Indië, waar hij de route naar Nieuw-Guinea verkende. Vier jaar later ondernam Willem een tweede reis naar Indië, dit keer op de ‘Delft’.

De reis die de Hoornse zeeman maakte nadat hij in zee was gegaan met de schatrijke Amsterdamse koopman Isaac Le Maire heeft ervoor gezorgd dat de naam ‘Willem Cornelisz. Schouten’ tot op de dag van vandaag voortleeft. Niet alleen als schipper, ook als ontdekkingsreiziger.

Octrooi voor een nog te ontdekken route

Toen in 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) werd opgericht, kreeg deze compagnie van de Staten-Generaal alleenrecht op de handel in Oost-Indië via de zeeroutes om Kaap de Goede Hoop en door de Straat van Magellaan. Isaac Le Maire had voortdurend strijd met VOC-bewindhebbers en besloot in 1614 met enkele andere kooplieden een octrooi aan te vragen bij de Staten-Generaal voor een nog te ontdekken (westelijke) route naar Indië. Willem Cornelisz. Schouten mocht met Isaacs zoon Jacob Le Maire, die de leiding zou krijgen, deze ontdekkingsreis maken. Het “Generael Octroy voor die gene die eenighe nieuwe Passagien, Havenen, Landen, ofte Plaetsen sullen ontdecken”, werd in maart dat jaar voor vier reizen verleend. Isaac Le Maire mocht hiermee echter geen inbreuk maken op eerder door de Staten-Generaal verleende octrooien.

Voor de grote onderneming werd de ‘Austraelsche Compagnie’ in Hoorn opgericht en werden twee schepen klaargemaakt: de ‘Eendracht’ en de ‘Hoorn’. Isaac noemde het de ‘Austraelische Compagnie’, omdat hij hiermee als concurrent van de VOC hoopte het nog onbekende land ‘Terra Australis’ te ontdekken. Schouten werd vervolgens als ervaren zeeman aangewezen als schipper voor de Eendracht en Jacob Le Maire als commandeur van de aankomende expeditie. Welke rol Schouten heeft gespeeld bij de voorbereiding van de reis, als hij al dan niet een rol heeft gespeeld, is niet bekend.

Botsing met een zeemonster

Op 14 juni 1615 was het eindelijk zover. Die dag vertrokken de twee schepen, vanuit Texel, op zoek naar een nieuwe vaarroute. De reis ging gepaard met heldendichtwaardige avonturen. Zo had één van de schepen een aanvaring met een waar ‘zeemonster’; een zwaardvis.

“De zee was root van het bloet. (…) Wy vonden voor inde boech, ontrent seven voeten onder water, een hoorn int Schip steecken, van heel vast sterck en seer hart been, stack door drie huyden van ’t schip heen. Desen hoorn stack ontrent wel een half voet diep int schip, en een kleyne half voet daer buyten, daer hy met groot ghewelt kort afghebroken was, daer over dat monster soo gheweldich hadde ghebloedt“, staat in een van de reisjournalen.

De ‘Hoorn’ heeft de ontdekkingsreis nooit af kunnen maken. Het schip was onderweg in vlammen opgegaan.

Straat Le Maire, Kaap Hoorn en de Schouten Eilanden

Het continent Australië hebben Schouten en Jacob Le Maire niet gevonden, maar een nieuwe vaarroute naar Oost-Indië wel. En dat niet alleen! Ze ontdekten een alternatieve zeestraat, zodat ze niet door de gevaarlijke en bochtige Straat Magellaan hoefden. De nieuwe zeestraat werd ‘Straat Le Maire’ gedoopt en ligt in het zeegebied ten zuiden van Vuurland in Zuid-Amerika. Ze deden het zuidelijkste punt van hetzelfde continent aan en vernoemden het naar Hoorn: ‘Kaap Hoorn’. Een eilandengroep in de Geelvinkbaai bij Nieuw-Guinea werd naar Willem Schouten zelf vernoemd, ‘de Schouten Eilanden’. Deze naam is inmiddels buiten gebruik geraakt.

Kun je je voorstellen hoe trots de twee Hollandse ontdekkingsreizigers waren? Maar toen ze na de veelbewogen reis vermoeid aankwamen in Indië ontvingen ze allerminst een warm welkom. Sterker nog, ze werden opgewacht door de VOC. In opdracht van de machtige compagnie werd de Eendracht en alles aan boord door Jan Pieterszoon Coen geconfisqueerd onder verdenking van het schenden van het alleenrecht van de VOC. Willem Schouten en Jacob Le Maire werden met de vloot van zeevaarder Joris van Spilbergen terug naar de Nederlanden gestuurd. Isaac Le Maire heeft zijn zoon nooit meer gezien. Deze stierf tijdens de terugreis.

De actie van de VOC maakte Isaac Le Maire woedend. Mede door de schadeclaim van de zakenman, zou de inbeslagname van de Eendracht nog een jarenlange juridische nasleep krijgen.

Wie mag met de eer strijken?

Twee gedrukte scheepsjournalen uit de zeventiende eeuw herinneren nog aan de ontdekkingsreis. Van de handgeschreven documenten is niets bewaard gebleven. Meteen in 1618 verscheen de eerste gedrukte versie door Willem Janszoon Blaeu. Blaeu wist de scheepspapieren, na aankomst in Holland, te bemachtigen en schreef een scheepsjournaal onder de titel ‘Journael ofte beschryvinghe van de wonderlijcke reyse, ghedaen door Willem Cornelisz Schouten van Hoorn, inde jaren 1615, 1616 en 1617′. In Blaeu’s versie van het verhaal gaat alle eer naar Willem Schouten en wordt over de zoon van Isaac, Jacob Le Maire, gezwegen.

De Staten van Holland vaardigde een verbod uit om het journaal buiten de Austraelsche Compagnie te publiceren, maar tot grote woede van Isaac Le Maire, wist Blaeu toch zijn ‘geschiedvervalsing’ te publiceren. Ondanks dat Schouten afstand had genomen van Blaeu’s journaal, heeft de verbitterde Isaac La Maire zijn voormalige compagnon bij de publicatie van een tweede scheepsjournaal door de Austraelsche Compagnie, volledig zwart gemaakt. In deze versie uit 1622 kreeg niet Schouten, maar Jacob Le Maire de hoofdrol en alle eer van de ontdekkingen.

Willem Schouten kreeg in 1618, eerder dan Isaac Le Maire, zijn in beslag genomen goederen terug van de VOC en werd als kapitein op een schip van de compagnie naar Batavia gestuurd. Hij overleed tijdens de terugreis in 1625 in de baai van Antongil bij Madagaskar, voor er ooit een definitieve uitkomst was gekomen in het conflict tussen de VOC en de Austraelsche Compagnie. Deze laatste werd na jaren lang procederen in 1644 opgeheven, twintig jaar na het overlijden van oprichter Isaac Le Maire.

Schepen en journalen

Ben je benieuwd naar de twee reisjournalen? In het Westfries Archief kun je een exemplaar van beide journalen inkijken en meer lezen over de ontdekkingsreis.

Schip de ‘Eendracht’ is op de westkust van Ambon in 1622 vergaan en tegenwoordig uiteraard niet meer te zien. De ‘Duyfken’ daarentegen is een beroemd schip geworden. Het originele schip verging in een storm, toen het in 1617 onderweg was naar Madagaskar. In Australië is later een replica gebouwd door de ‘Duyfken 1606 Replica Foundation’. Het schip werd in 1999 gedoopt en is toen via Indonesië, Mauritius en Zuid-Afrika naar Nederland gevaren, en weer terug. De Duyfken was het schip dat Australië voor de Europeanen ontdekten en staat symbool voor de relatie tussen Nederland en Australië.

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen

Gemeente Hoorn

Klinckert, op de vvonderlicke reyse vanden Hoornschen Meyr-man Willem Cornelisz. Schouten

Biografie Willem Cornelisz. Schouten

Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek

Publicatiedatum: 07/01/2016