Door de mand vallen

De waarheid is anders dan gedacht. Miljoenenjuffouw Jaantje Struik, een van de beroemdste oplichtsters uit de Nederlandse geschiedenis, viel door de mand na een conflict met een juwelier. Ze wist vele miljoenen af te troggelen, maar eindigde als bedelaarster. Als iemand 'door de mand valt', betekend dat hij of zij is ontmaskerd als leugenaar, bedrieger, dief, domoor etc. Diegene blijkt dan als het ware 'van lager niveau' te zijn dan de buitenwereld tot dan toe had verwacht. Maar waar komt deze uitdrukking vandaan? En wat heeft die mand ermee te maken?

2 min

Zijn fundament begeeft het

Taalkundige Frederik August (F.A.) Stoett schrijft in zijn ‘Nederlansche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden’, dat de oorsprong van het ‘door de mand vallen’ te vinden is in de situatie waarin iemand een beschuldiging aanvankelijk verloochend, maar vervolgens door onweerlegbare tegenargumenten en bewijzen niet anders kan dan bekennen. Het fundament van zijn argumenten heeft het dan begeven; de bodem valt er als het ware uit. Dit heeft tevens een link met de uitdrukking ‘Door de mand druipen’, waarbij iemand zijn woorden niet kan waarmaken. Hiermee is het echter nog niet duidelijke waar de mand dan vandaan komt.

Pentekening van het gezegde ‘door de mand vallen’

In een mand boven het water gehangen

Stoett legt ook een link met een vroegere straf, tevens beschreven door de Amsterdamse geschiedenisschrijver Jan Ter Gouw, waarbij een veroordeelde in een mand boven het water werd gehangen, zonder eten of drinken, maar wel met een mes. Toeschouwers bekogelden de gestrafte met allerlei viezigheid. “Pas hing hij er, of alle krengen en welriekende vuiligheden, die de jongens magtig konden worden, vlogen hem om de oorgen en vulden zijn mand”, schrijft Ter Gouw. Wanneer het niet langer uit te houden was, kon de mand losgesneden worden en de gevangene in de gracht naar de kant zwemmen. De toeschouwers werkten hem echter zoveel mogelijk tegen:

“(…) maar werd eer ’t hem gelukte er uuit te komen, vijfentwintigmaal teruggeworpen en weer ondergeduwd. Eindelijk klonk ‘t: ‘laat hem nou loopen!’ En stumpert moest nu een harddraverij houden naar de poort, door de razende menigte gevolgd en met een hagelbui van steenen begroet, totdat hij de poort uit en vrij was, onder voorwaarde, dat hij er nimmer weer in kwam.”

Bij deze verklaring is er echter geen link met de betekenis van het door de mand vallen. Er wordt niemand ontmaskerd. Bovendien valt te schuldige niet letterlijk door de mand.

Een symbool voor afwijzing

De oorsprong van ‘door de mand vallen’, kan ook liggen in een zestiende-eeuws gebruik, waarbij een meisje aan de hand van een mand een vrijer liet weten niet geïnteresseerd te zijn. Het meisje liet een mand met zwakke bodem door haar raam naar beneden zakken, zodat haar aanbidder erin kon stappen. Zodra de mand werd opgehesen, viel hij door de bodem. Het symbool voor afwijzing werd in de zeventiende eeuw minder theatraal. Er kwamen geen grote mand, touw en schouwspel onder het raam meer aan te pas. De ongelukkige kreeg in die tijd een symbolisch mandje opgestuurd. Hoe het gezegde ‘door de mand vallen’ zijn betekenis heeft gekregen, blijft bij deze verklaring echter onduidelijk. Wanneer ben jij voor het laatste door de mand gevallen?

Auteur: Liza Koppenrade