6 min

Tulpen. Blad uit een tulpenboek, Jacob Marrel, ca. 1640. Beeld: Rijksmuseum

Tulbandvormige bloem uit het Tian Shan gebergte

De Hollandse polder kent de meest ideale groeiomstandigheden voor tulpen, maar voor de bloemen in Nederland furore maakten, bloeiden ze rijkelijk in de tuinen van de Sultan in het Ottomaanse Rijk. De bloemen stonden daar hoog in aanzien en al ruim voordat in Nederland de tulpenmanie zich onder het volk verspreidde, was Sultan Ahmed de Derde volledig geobsedeerd door de tulbandvormige bloem. Het woord ‘tulp’ stamt ook af van het Latijnse ‘Tulipa’, wat ‘bloem die lijkt op een tulband’ betekent. Het schijnt dat de Sultan zich destijds meer bezighield met zijn tulpen dan met regeren.

Toch komt de tulp, anders dan misschien gedacht, ook niet van oorsprong uit Turkije. De voorvaderen van de hedendaagse tulp groeiden in de onherbergzame hoogvlaktes van het Centraal-Aziatische Tian Shan gebergte in het grensgebied van Kazachstan, Kirgizië en de Chinese autonome regio Sinkiang. Vele honderden jaren voordat Charles Darwin over het doorkweken van kunstmatig geselecteerde bloemensoorten schreef, waren de Turkse tulpenkwekers en later de Nederlanders hier al mee bezig. De wilde tulpen in Centraal-Azië lijken daarom nauwelijks op de tulpen die de paleizen van de Ottomaanse Sultans sierden en al helemaal niet op de commerciële bloemenzee in de Hollandse Bollenstreek.

Wilde tulp. Beeld: Wikimedia Commons

Gestolen uit de Universitaire kruidentuin

Via een Oostenrijkse ambassadeur en de Vlaamse geleerde en botanicus Carolus Clusius maakten de Nederlanden kennis met de tulp. De eerste bollen werden in de kruidentuin van Clusius in de Hortus Botanicus van de Universiteit van Leiden geplant en doorgekweekt. Bewust van de kostbaarheid van de tulpenbollen, was de botanicus uiterst zuinig op zijn bollen. Hij deelde zijn kennis met niemand en verkocht zijn tulpen ook niet. Dit maakte anderen niet minder nieuwsgierig en het duurde niet lang of er werden tulpenbollen uit Clusius’ tuin gestolen en verspreid. Steeds meer Nederlanders maakten kennis met de bijzondere bloem en binnen de kortste keren was iedereen hoteldebotel.

Portret van Carolus Clusius, Cornelis Galle (I), naar Jean Jacques Boissard, 1669. Collectie Rijksmuseum, objectnummer: RP-P-BI-5113X

Tulpenmanie

De immense populariteit van de tulp nam in de jaren dertig van de zeventiende eeuw exorbitante vormen aan. In de jaren 1636 en 1637 hield een ware tulpengekte of tulpenmanie heel Nederland in haar greep. De bloem was niet alleen wetenschappelijk, maar ook financieel bijzonder interessant. De tulp werd een luxeproduct en statussymbool waar Nederlanders veel voor over hadden. Gigantische bedragen werden uitgegeven, soms maar voor een enkele bloem. Handelaren dreven de prijs steeds verder op, zodat een tulpenbol op een gegeven moment evenveel kostte als een grachtenpand in Amsterdam.

De uitheemse tulp oogstte veel bewondering en werd door de schilders, die Nederland destijds rijk was, nauwgezet afgebeeld op schilderijen en in verschillende tulpenalbums. Kleurige motieven van tulpen verschenen op tegels en servies. Er werden zelfs speciale vazen, soms torenhoog met een extravagante vorm, ontworpen. In het uitstekende tuitje op de vazen werden de per stuk gekochte en gekoesterde tulpen gepresenteerd.

Portret van de geneesheer Nicolaas Tulp door Lambert Visscher, 1643 – 1691 en een bloemenpiramide uit 1700. Beeld: Rijksmuseum

Net als sommige Star Wars fans, die heden ten dage grote bedragen uitgeven aan collectors items, trouwen in Star Wars thema, en hun kinderen Star Wars gerelateerde namen geven, waren sommige Nederlanders destijds volledig door de tulp geobsedeerd. Zo liet de beroemde arts Nicolaes Tulp, aanvankelijk Claes Pieterszoon, zijn naam veranderen naar ‘Tulp’. En dat niet alleen! Hij werd in 1622 één van de Schepenen van Amsterdam en koos een tulp als wapen voor zijn schepenzegel. Aan zijn huis hing een uithangbord met hetzelfde tulpenmotief en ook op de koets waarmee hij patiënten bezocht, stond een afbeelding van een tulp.

Semper Augustus tulp. Beeld: Wikimedia Commons

Gebroken schoonheid: de Semper Augustus

De grote belangstelling voor de uitheemse tulp kwam onder andere door de grote variatie aan bloemen, die niet altijd verklaard kon worden. Soms begon je met een fel gele bloem met ovale of puntige bladeren en groeide later uit dezelfde bol een witte tulp met gele strepen en rafelige bladeren. Hoe kan dat? Dat bleef soms lange tijd een mysterie. Een van de populairste tulpen, was de zogenaamde gebroken tulp. Ook in dit geval verscheen er niet een egaal gekleurde tulp netjes in tulbandvorm uit de grond, maar zagen de bloembladeren er veerachtig uit met een aantal omhoogschietende dunne, kleurige vlammen. Wat Nederlanders destijds nog niet wisten, was dat dit kwam door een virus die de bloem langzaamaan verzwakte.

De Semper Augustus was zo’n uiterst bijzondere ‘gebroken’ tulp, legendarisch zelfs. Deze mysterieuze witte bloem met dieprode stroken geeft een goed beeld van de tulpengekte in Nederland. Geldbezittende tulpenliefhebbers, kwekers en wetenschappers probeerden vanalles om tulpen te creëren die op de Semper Augustus leken en hadden een vermogen over voor een bijna onmogelijk te verkrijgen echte Semper Augustus.

Adriaen Pauw, destijds raadspensionaris van Holland, was een van de weinige gelukkige bezitters van de dure Semper Augustus tulp. Hij kocht landgoed en heerlijkheid Heemstede, dat hij liet verfraaien tot een waar lusthof met tuinen waar hij bedden vol tulpen liet aanleggen. Met spiegels op het tuinhuis creëerde hij de illusie van eindeloos veel bloemen. Pauw aasde net als vele anderen op nieuwe waardevolle tulpenvariaties en was, zover bekend, in bezit van de grootste voorraad Semper Augustus tulpen.

Nog een interessant weetje: Wat de Semper Augustus nog bijzonderder maakt, is dat de prijs van de tulp ook na het instorten van de markt hoog bleef.

Spotten met de tulpenmanie. Flora’s Malle wagen van Hendrik Pot 1640. Beeld: Wikimedia Commons

Economische bubbel vol tulpenzotten

De intrigerende uitheemse bloem, zette de markt volledig op zijn kop. De groeiende handel in tulpen en tulpenbollen ontaardde in een buitensporige windhandel. De bollen zaten nog maar net in de grond of de tulpen werden op papier verkocht en mensen sloegen aan het speculeren waarbij zo nu en dan hele huizen als onderpand werden ingezet. Er werd gehandeld met beloften voor bollen en bloemen die niemand had gezien of in handen had gehad. Toen de eerste koper daadwerkelijk zijn abnormaal dure bollen wilde zien en de verkoper zijn zak met goud, stortte de hele boel in.

De inmiddels wereldberoemde Hollandse handel in tulpenbollen staat bekend als de eerste economische bubbel in de geschiedenis. Toen deze in februari 1637 uiteenbarstte, kelderden de uitzonderlijk hoge tulpenprijzen tot maar vijf procent van wat er eerder voor werd betaald. Vele tulpenhandelaren bleven berooid achter nadat ze hun kapitaal in het niets zagen opgaan. Alsof dat nog niet genoeg was, werden de ‘tulpenfetisjisten’ vervolgens in talrijke prenten en pamfletten bespot; afgebeeld als apen of zotten en narren met tulpen op het hoofd.

Tulpen te koop. Tulpen aan de Amsterdamse bloemenstalletjes 1963 Beeld: Nationaal Archief, Fotocollectie Anefo, Joop van Bilsen

Hollands icoon

Ondanks het instorten van de markt, wist de tulpenhandel wereldwijd naam en faam te verkrijgen. Niet alleen als bizarre geschiedenis, maar als een belangrijke sector voor de Nederlandse cultuur en economie. Elk jaar worden er miljarden tulpenbollen verhandeld en verkocht in de bloemenveiling in Aalsmeer, in souvenirwinkels vind je vele magneten, kaarten, boekenleggers, tasjes en sleutelhangers met tulpen en potjes met bloembollen die genoeg aftrek vinden bij buitenlandse toeristen. De Keukenhof trekt duizenden bezoekers en de paus bedankt Nederland ieder jaar tijdens de Urbi et Orbi, voor de aanwezige bloemen op het Sint Pietersplein in Rome.

Er is nog genoeg liefde voor de fascinerende tulp. Misschien worden er zelfs bruiloften gehouden met het thema ‘tulpen’, waarbij de bruid en bruidegom op de melodie van ‘tulpen uit Amsterdam’ hun openingsdans uitvoeren. Maar duizenden euro’s voor een enkele tulp, dat is verleden tijd.

Zee van tulpen. Beeld: Ian sane, flickr

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen:

• Rijksmuseum
• IsGeschiedenis: Beroemde bloemen uit Nederland
• Amsterdam Tulip Museum
• NRC Handelsblad: Een heilige bloem
• NRC Handelsblad: De tulp is een migrant

Publicatiedatum: 19/04/2016