3 min

Uit Spanje en Portugal afkomstige joden – onder dwang van de Inquisitie bekeerd tot het christendom – vormden in Amsterdam een kleine gemeenschap. Na verloop van tijd keerden ze terug tot het jodendom van hun voorouders en gingen ze deze religie openlijk belijden. Vanwege hun herkomst worden ze sefardiem (naar het Hebreeuwse Sefarad – Spanje), Portugese of Portugees-Israelitische joden genoemd.

In 1639 bouwden de Portugese Joden op de Houtgracht (het huidige Waterlooplein) voor het eerst een  officiele synagoge. In 1675 werd de huidige synagoge op het Jonas Daniel Meijerplein gebouwd. Het monumentale gebouw, destijds de grootste synagoge ter wereld, is nog steeds in gebruik als synagoge voor de Portugees-joodse gemeenschap van Amsterdam.

Hebreeuws vertaling van “Memória para os siglos futuros” door Uri Aaron Halevi over zijn grootvader Uri Halevi en de komst van de Portugese joden naar Amsterdam, 1768. Collectie Joods Historisch Museum

Uri Halevi

In 1602 kwam Uri Halevi (ca. 1544-1627) vanuit Emden naar Amsterdam. Zijn naam is verbonden met het ontstaan van de Portugees-joodse gemeenschap in Amsterdam. Hij zou het zijn die een groep van 10 Spaanse marranen (onder dwang tot het Christendom bekeerde Joden) en 4 kleine jongens zou hebben besneden en de eerste beginselen van het jodendom bijbracht. Hij vervulde verschillende functies binnen de Portugees-joodse gemeente. In 1622 is hij naar Emden teruggekeerd. Vermoedelijk is hij nog voor 1627 overleden. Naast rabbijn was hij ook ritueel slachter, sjocheet. De beschikbaarheid van ritueel geslacht vlees is door de geschiedenis heen één van de basisvoorwaarden voor het ontstaan van een joodse gemeenschap.

In de stichtingsmythes rond de Portugees-joodse gemeente in Amsterdam speelt Halevi een grote rol. Er is de mythe van de Portugese nieuw-christenen die in Emden Uri Halevi tegenkomen. Deze raadt hen aan naar Amsterdam te gaan waar hij ze helpt een joodse gemeente op te zetten, en het verhaal van de arrestatie van Uri Halevi, waarbij hij tegenover de schout de grote bloei voorspelt die Amsterdam zal gaan doormaken als de joden er zich mogen vestigen.
Op 14 september 1603 werd Uri Halevi in aanwezigheid van zijn zoon in zijn huis aan de Jonkerstraat gearresteerd op verdenking van heling. De beschuldiging bleek vals en Halevi werd later weer vrijgelaten. Tijdens de verhoren bleek dat Uri Halevi in zijn huis godsdienstoefeningen hield. Hij ontkende tijdens zijn verhoor ten stelligste ook volwassen mannen te besnijden, iets wat toen in Amsterdam op straffe van de dood verboden was.

Huwelijksplechtigheid van de Portugese Joden, J. Buijs, ca. 1780. Collectie Joods Historisch Museum

Economisch netwerk

Joden mochten in de Republiek geen beroepen uitoefenen die georganiseerd waren in gilden. Hieronder vielen de meeste ambachten en de detailhandel. Uitzonderingen op de beroepsbeperkingen van de joden werden gemaakt omwille van religieuze vereisten, bijvoorbeeld als het ging over de verkoop van vlees, gevogelte en kruidenierswaren. In  zeventiende-eeuws Amsterdam bestond een netwerk van bakkers en kruideniers voor koosjer voedsel. De hele joodse voedselketen stond onder controle van het rabbinaat. Ook werd gecontroleerd of de Portugese joden wel bij de eigen winkels kochten, want uit de opbrengsten van de verkoop van koosjer voedsel werd mede de armenkas gevuld. Wie niet koosjer at, overtrad niet alleen de religieuze voorschriften, maar schaadde de gemeenschap ook nog eens in haar financieel-economisch beleid.

Portugese synagoge Door Emanuel de Witte, c. 1680. Beeld: Wikimedia Commons

Publicatiedatum: 21/02/2013