Een beschermde aardappel

Nederland is een toonaangevend land in de teelt van aardappelen. Er zijn ongeveer 4.000 aardappelrassen, waarvan er in Nederland ongeveer 250 worden geteeld. Een van de oudste rassen is de Opperdoezer Ronde. Officieel wordt deze omschreven als een geel/witvlezige, iets onregelmatig gevormde, ovaalronde diepogige knol met een vrij laag zetmeelgehalte. Het is een vaste aardappel die bij het koken niet uit elkaar valt en bloemiger wordt naarmate de aardappel langer in de grond blijft of wanneer deze na de oogst langer bewaard wordt.

De Opperdoezer Ronde heeft een beschermde oorsprongsbenaming (BOB) gekregen vanuit de Europese Unie, een systeem dat het mogelijk maakt om traditionele landbouwproducten waarvan de geografische oorsprong vaststaat, te beschermen. In het besluit uit 1996 is nauwkeurig beschreven waar de Opperdoezer Ronden mogen worden geteeld. Dit is een gesloten gebied in en rondom het dorp met voornamelijk lichte zavelgrond (zand/klei). Aardappelen die buiten dit gebied worden geteeld mogen niet de naam Opperdoezer Ronden dragen.

De ontdekking van de Opperdoezer Ronde

Opperdoes stond niet altijd bekend om zijn aardappelen. Pas na 1850 maakte de belangrijkste agrarische bedrijfstak veehouderij, net als in de rest van oostelijk West-Friesland, plaats voor de tuinbouw. Door de opkomst van de vrijhandel, de exportmogelijkheden door stoomschepen en spoorwegen en de groei van de West-Europese bevolking groeide de economie in een razend tempo. De vraag naar luxeproducten nam toe. Vroege aardappelen, vollegrondsgroenten, fruit, bloembollen en tuinbouwzaden zijn voorbeelden van producten die in deze streek veel geteeld werden.

Het was de in Andijk geboren, tuinder J. Sluis die in 1865 tussen zijn zogenaamde negenwekers (een vroeg aardappelras dat al negen weken na het poten geoogst kon worden) een stam vond met een afwijkend grof blad. De knollen van deze ene stam waren rond en diepogig. In 1867 begon Klaas Rustenburg deze nieuwe soort via selectiewerk te veredelen. De eerste oogst ventte hij uit in Opperdoes en Twisk. Deze ‘Opperdoezer Ronden’ werden vanaf die tijd al snel het belangrijkste product van het dorp. Vrijwel alle tuinders in het dorp gingen deze aardappel telen omdat deze hier goed gedijde en door zijn bijzondere smaak goed in de markt lag.

Van de teelt tot het poten

Tegenwoordig wordt voor de teelt uitsluitend gebruik gemaakt van goedgekeurd pootgoed. Vroeger was het gebruikelijk dat iedere tuinder uit zijn oude oogst pootgoed overhield om in het nieuwe jaar op te zetten. Daarvoor zocht hij stammen uit waarvan het gewas en de knollen er goed en gezond uitzagen. Het pootgoed werd in houten bakken in de schuur, in huis in een zogenaamde aardappelkamer of op de huiszolder (vlakbij de schoorsteen) bewaard. Vaak moest met het oog op de vorstvrije bewaring de kachel gestookt worden. Het was niet zo gemakkelijk om de temperatuur optimaal te regelen. Vaak groeiden de spruiten op de aardappelen zo hard dat er rond Nieuwjaar ‘gespruit’ moest worden.

Na afloop van het teeltseizoen worden de akkers winterklaar gemaakt. Vroeger gebeurde dat met een door een of meerdere paarden getrokken ploeg, meestal door de loonwerker. In het voorjaar werd de grond waar de aardappelen geplant moesten worden klaargemaakt. Waar dat niet met handgereedschap of een handeg gebeurde werd dat gedaan door een met het paard getrokken eg. Met de komst van de trekkers in de jaren vijftig van de twintigste eeuw veranderde dat allemaal.

De Opperdoezer Ronde is een vroege aardappel. Als het weer het toelaat wordt deze in maart gepoot (gezaaid zegt men in Opperdoes). Ik vermoed dat in de negentiende eeuw ook in Opperdoes gebruik gemaakt is van een priem. Deze bestond uit een conische (kegelvormige) bus met een steel eraan. Daarmee werden gaten in de grond gemaakt. Voorafgaand aan het priemen werd over het land tussen twee stokken een touw gespannen om zodoende rechte regels te krijgen. Na het priemen werden de aardappelen er door de tuinder kruipend over de grond, met een bak poters naast zich, in gelegd. Niet iedereen kon goed rechte strepen trekken. Maar als ze daar commentaar op kregen zeiden deze mensen: “As de regels dicht binne zien je d’r niks meer van.”

De Opperdoezer veiling

Na de oogst vanaf begin juni werden de aardappelen geveild. In 1887 ontstond in Broek op Langedijk de eerste veiling voor tuinbouwproducten. Voor de afzet via de veiling waren de Opperdoezer tuinders in eerste instantie aangewezen op veilingen uit de buurt. Op een bijeenkomst op 26 februari 1903 bracht Jacob Idema naar voren dat op de veiling in Medemblik (De Eendracht, opgericht in 1894) vele soorten aardappelen verkocht werden onder de naam Opperdoezers. Dit zou de alom zo bekende naam van de Opperdoezer in diskrediet brengen. Oprichting van een eigen veiling zou de Opperdoezer producten meer cachet geven. In datzelfde jaar werd vervolgens de Opperdoezer veiling Ons Belang opgericht. Deze bestaat nu niet meer.

De jaarlijkse opening van het veilingseizoen met de eerste oogst van de Opperdoezer Ronden was toen de Opperdoezer veiling nog bestond een feestelijke gebeurtenis waar velen naar uitkeken. Diverse Koninklijke Hoogheden hebben in het verleden Opperdoezer Ronden ten geschenke gekregen. Al in 1884 werden op 25 mei de eerste Opperdoezer Ronden aangeboden aan Zijne Majesteit de Koning Willem III. Later hebben ook de koninginnen Juliana en Beatrix de aardappels in ontvangst mogen nemen.

Trots op de aardappel

Jan Smit legt uit wat de aardappel voor het dorp Opperdoes betekent.

‘Oorspronkelijk was Opperdoes een tuindersdorp met een overwegend agrarische bevolking en een eigen veiling. Iedereen kwam of uit een tuindersgezin of had familieleden die tuinder waren. Kinderen moesten in de vakanties thuis of bij familieleden helpen bij de oogst.  De Opperdoezer Ronde was een van de belangrijkste producten en de opbrengst daarvan bepaalde in belangrijke mate het gezinsinkomen. Of de verdiensten in de tuinbouw wel of niet goed waren, merkten ook de toeleverende bedrijven (loonwerkers, mechanisatiebedrijven) en de gewone middenstanders. Als je in je jeugd het besef hebt meegekregen hoe belangrijk zo’n product voor het inkomen van velen is, dan  raak je dat je leven lang niet meer kwijt. Nog steeds heeft Opperdoes voor een klein dorp relatief veel tuinders die de Ronden telen. Ook voor hen is de Opperdoezer Ronde een van de belangrijkste producten en dus een van de belangrijkste inkomstenbronnen.

Bij de oogst is er nog relatief veel handwerk. Dat maakt dat veel scholieren in de zomervakantie meehelpen bij de oogst en op die manier een zakcentje verdienen. In de oogsttijd zorgen al die mensen op het land voor een bepaalde vorm van gezelligheid. Voor de scholieren onderling, maar ook voor de dorpsbewoners. Tegenwoordig zie je door de mechanisatie veel minder mensen op het land aan het werk dan vroeger. Dat maakt de oogsttijd van de Opperdoezer Ronden zo bijzonder. De teelt van de Opperdoezer Ronden en de invloed van het weer daarop is vooral bij de oudere (autochtone) dorpsbewoners nog steeds regelmatig onderwerp van gesprek.

‘En ja, het feit dat we zo’n beroemde aardappel hebben, maakt ons ook wel een beetje trots. Dat kan ook bijna niet anders. Als je in een andere plaats komt en je vertelt dat je uit Opperdoes komt, dan reageren mensen vaak met de opmerking: “Daar komen die lekkere aardappelen vandaan”. Sterrenkoks als Herman den Blijker laten ook geregeld merken dat ze de Opperdoezer Ronden hoog waarderen. Dat leidt ook weer tot aandacht op radio en tv.’

Dopen in boter

Tegenwoordig wordt de aardappel in allerlei gerechten verwerkt, van frittata tot chili con carne. Auteur Jan Smit herinnert zich nog goed de traditionele manier van het bereiden en eten van de Opperdoezer Ronden.

Ik herinner mij van vroeger dat het een gewoonte was om te proberen met Pinksteren (eind mei, begin juni) de eerste nieuwe Ronden te eten. Er werden dan een paar bossen gerooid. Soms viel het mee, soms viel het tegen en waren de aardappelen nog erg klein. Jonge, net gerooide aardappelen hebben een teer velletje en laten zich goed schrappen. Voor het schrappen kan men het beste even ‘rommelen’. De aardappelen worden in een emmer of een teil met water gedaan en dan heen en weer gerommeld waardoor het velletje loskomt. Na het ‘rommelen’ wordt met een mesje het restant van het vel verwijderd en de pitten uit de aardappelen gehaald. Daarna worden ze in de pan gedaan en helemaal onder water gezet en vervolgens gekookt.

Extra lekker zijn ze als ze in de roomboter gedoopt worden. Men kan dan een kommetje met gesmolten boter op tafel zetten, een aardappel uit de pan prikken en dopen in de boter. Op een zondag of feestdag kocht men vroeger wel eens een biefstukje bij de slager en met verse sla erbij was de maaltijd compleet. De eerste dagen dat men ‘an de nuwe was’ at men vaak extra veel en er waren meerdere mensen die alleen aan aardappelen genoeg hadden. Als er van de gekookte aardappelen een restje overblijft, dan kan men deze aardappelen in schijfjes snijden en vervolgens in roomboter bakken. Wederom voor velen een traktatie.

Dit verhaal is tot stand gekomen met dank aan Jan Smit, Stichting Historisch Opperdoes. Het verhaal stond in 2017 in het jaarboek van de Stichting Historisch Opperdoes en is voor de website aangepast door de redactie van Oneindig Noord-Holland. Ook een aantal beelden zijn door Stichting Historisch Opperdoes aangeleverd.

Meer informatie over de Opperdoezer Ronde vind je op de website www.opperdoezerronde.nl. Hier vind je recepten en verkooppunten, waar de bijzondere aardappel te verkrijgen is. De Opperdoezer Ronde is verkrijgbaar vanaf eind mei tot en met eind oktober. Eerlijk is eerlijk, in het voorjaar is de aardappel het lekkerst.

Publicatiedatum: 28/10/2020