Uitgestrekte veenpakketten

Grote delen van Noord-Nederland waren duizenden jaren geleden bedekt met dikke veenpakketten. Wat later Zuiderzee ging heten was zo rond het jaar 1000 een klein binnenmeer, het Almere geheten, dat met een smalle doorgang verbinding had met de Noordzee. Het veenpakket verbond de tegenwoordige kustlijnen van Noord-Holland en Friesland met elkaar. Marken was nog geen eiland. Purmer, Beemster en Schermer waren nog geen meren maar rivieren die voor ontwatering zorgden en toegang gaven tot het gebied.

Hoogveen

Veenmos is als sporenplant één van de oudste landplanten op aarde. De onderkant sterft steeds af, terwijl de bovenkant blijft doorgroeien. Na verloop van tijd ontstaat een dikke laag plantmateriaal dat veen wordt genoemd. Veenmos kan zo’n 20 keer zijn eigen gewicht aan (regen)water vasthouden en groeit daardoor boven de grondwaterspiegel zodat een dik veenkussen ontstaat. Zo’n levend hoogveen is nauwelijks begaanbaar. Hoe dit werkt is nog steeds te ervaren in het Ilperveld, waar je kunt verdwijnen in een zogenaamd petgat of een handvol veenmos kunt uitknijpen als een spons.

Veen verdwijnt in de golven

De eerste bewoners zorgden voor de ontginning en ontwatering van dit hoogveen door het graven van sloten naar de bestaande veenstroompjes. Door de verbouw van graan en afgraving voor turf die als brandstof diende kon men zelfvoorzienend bestaan. Dit had echter tot gevolg dat het veen in snel tempo in dikte afnam en de bodem daalde. Stormvloeden in de 12e en 13e eeuw zorgden ervoor dat grote delen van het veen verdwenen in de golven.

Het Almere kreeg een open verbinding met de Noordzee. Eb en vloed hadden vrij spel waardoor de noodzaak ontstond bewoonde gebieden met dijken te beschermen. Zo ontstond Edam als nederzetting aan het veenriviertje de IJe, op een strategisch punt aan de dijk die de Zeevangspolder omsloot. Dit veenriviertje mondde bij Volendam in de Zuiderzee uit.

De stad Edam

Het zoute zeewater van de Zuiderzee stroomde bij eb en vloed ongehinderd de talrijke wateren in en uit. De kans op overstromingen in het binnenland nam steeds meer toe. Talrijke dammen, al of niet voorzien van sluizen, werden daarom aangelegd in de tweede helft van de 13e eeuw. Amstel en Zaan, de Middendam te Monnickendam en natuurlijk de dam in de IJe te Edam kwamen er om ervoor te zorgen dat niet nog meer land in het water verdween. Deze dam in de IJe heeft een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van Edam.

De nederzetting werd dienstencentrum voor boeren, vissers en handelaren. Vanwege hun activiteiten ontstond naast de handel ook nijverheid waarvan de scheepsbouw de voornaamste was. Nieuwe mensen vonden werk als scheepsbouwer, schuitemaker, zeilmaker, smid, timmerlui en ook bakkers en slagers om al die monden te voeden. In 1357 kreeg Edam stadsrechten van graaf Willem V en kon voortaan zelf zowel het burgerlijk recht regelen alsook het strafrecht. Het voornaamste privilege was het graven van een nieuwe onversperde verbinding naar de Zuiderzee.

De scheepsbouw en handel

In het zuidwestelijk deel langs de IJe en de doorgegraven Voorhaven richting Purmermeer vestigden zich scheepsbouwers, smeden en zeilmakers. Een lijnbaan werd opgericht aan de vestingwal bij de Westerpoort. Aan de Schepenmakersdijk werden werven gevestigd en ook aan de overzijde van het water aan de Lingerzijde werden in de 14e en 15e eeuw tal van schepen gebouwd. Het koggeschip is het meest bekende scheepstype. De schepen werden gebruikt voor de kustvaart, van de Golf van Biskaje tot de Oostzee. Uit de Franse baaien werd zeezout gehaald, uit het Oostzeegebied voornamelijk rogge, tarwe, vlas, teer en hout. Als exportartikel dienden kaas en andere zuivelproducten.

Andere schepen die in de daaropvolgende eeuwen op de werven van Edam werden gebouwd waren de hulk, baardse, snekka, eever, narveel, kraak, krajer, krabschuit, heude, smak en boeier. Maar ook platbodems voor gebruik door de boeren, zoals de snip, koeboot en het melkschuitje.

Zeevarende aandeelhouders

De scheepsbouwers en houthandelaren fungeerden als reder, maar ook de schippers of kapiteins waren dikwijls aandeelhouder van een zeegaand schip. Zo werden de risico’s zo veel mogelijk gespreid. In later tijden werden in Edam vissersvaartuigen gebouwd, waarvan de meest bekende tot vandaag de dag de botters en kotters zijn. Daarnaast de platbodems voor de binnenlandse vrachtvaart zoals de tjalken en kleine klippers.

Bakermat van de scheepsbouw

Vele beroemde kapiteins kwamen uit Edam. Zij zijn bekend uit de 80-jarige oorlog met Spanje, maar ook in de oorlogen met Engeland voeren Edammers mee met de vloot van Michiel de Ruyter. De laatst overgebleven werf in het oude gat van de IJe in het centrum van Edam is van historische waarde. Hier komen historische vissersvaartuigen zoals de botters en oude binnenvaartschepen voor regulier onderhoud. Uit de oudste Edamse belastingkohieren (1462) blijkt dat in deze omgeving verschillende werfjes lagen. Het is de enige plek in Edam die zijn oorspronkelijke functie door de eeuwen heen tot op de dag van vandaag heeft behouden. Als bakermat van de Edamse scheepsbouw (destijds 33 werven) is de cultuurhistorische waarde van deze locatie buitengewoon groot.

Auteur: Betty Slot (VVV Edam).
Samenstelling: Robert J. Lammers (Edams Museum).

Publicatiedatum: 21/05/2014