4 min

Van tijd tot tijd zijn we allemaal wel eens onzeker over ons uiterlijk en dat was vroeger niet anders. Maar wie echt flink ontevreden was over zijn voorkomen, kon volgens de legende terecht bij de Bakker van Eeklo. Dat was geen gewone bakker, maar een soort plastisch chirurg, die zijn patiënten van een heel nieuw hoofd voorzag – en daarmee ook een heel nieuw karakter.

Dat ging als volgt. De patiënt werd in de bakkerszaak op een stoel geplaatst en met een scherp mes van zijn hoofd ontdaan. Om de patiënt in leven te houden tijdens de procedure, werd zijn hoofd tijdelijk vervangen door een groene kool. Kolen werden vroeger gezien als een symbool voor leven. Niet voor niets werd gezegd dat kinderen uit de boerenkool komen en vervolgens als kool groeien. Het oude hoofd werd ondertussen ingesmeerd met een magische olie, omgekneed en in de oven gebakken. Daarna werd de kool werd weer omgewisseld voor het nieuwbakken hoofd en kon de klant naar huis met een prachtig gelaat.

Het hoofdenbakken was echter niet zonder risico. Als het vuur in de oven te hoog opgestookt werd, dan was een heethoofd het gevolg. Te kort bakken leverde juist een halvegare op en te lang bakken een uitgekookt karakter. Soms ging het helemaal mis en dan zat de klant met een misbaksel opgescheept. De patiënten op het zestiende-eeuwse schilderij hebben hun handen dan ook vroom gevouwen in gebed: de hulp van god was zeer gewenst bij dit precaire proces.

De bakker van Eeklo, tweede helft 16e eeuw. Kopie naar Cornelis van Dalem en Jan van Wechelen. Collectie Rijksmuseum Muiderslot (in langdurig bruikleen van Rijksmuseum Amsterdam).

Deugdzame misbaksels

Aan de veelzeggende risico’s is al te zien dat het bij het hoofdenbakken ging om meer dan alleen een mooi gezicht. De Bakker van Eeklo zorgde eigenlijk voor een heel nieuw karakter – en dat wilden zelfbewuste mensen niet alleen voor zichzelf, maar ook voor hun naasten. Achterin het schilderij komt een bonte stoet mensen binnenlopen met afgehakte hoofden in hun handen. Die hoofden zijn duidelijk niet van henzelf, maar van partners, familie of vrienden die ze willen helpen om van hun slechte eigenschappen af te komen. Was dat in het belang van de onthoofde, om ze tot een beter, deugdzamer mens te maken? Of toch vooral in het eigen belang, om een minder chagrijnige vrouw of een ambitieuzere man te krijgen?

Daarmee krijgt de sage van de Bakker van Eeklo gelijk een veel moralistischer lading. Het is goed mogelijk dat het verhaal in de zestiende en zeventiende eeuw een religieuze les bevatte, waarin de hoofdenbakker dubieuze zondaars overbakte tot deugdzame mensen – haast zoals de louterende werking van het vagevuur voor het betreden van de hemel. Slechte eigenschappen zoals hebzucht, hoogmoed en onnozelheid werden eruit gebakken, zodat alleen godvrezende christenen overbleven. Het risico om een heethoofd te worden is waarschijnlijk pas later aan het verhaal toegevoegd. Hieruit zou men ook een veel modernere moraal kunnen halen, die beter past bij onze huidige samenleving: wees tevreden met wie je bent.

Syrische familie kijkt naar de Bakker van Eekloo in het Muiderslot. Foto: Rijksmuseum Muiderslot.

Een Vlaamse sage in Muiden

De oudste vermelding van een zuiverende ‘grooten oven van Eecloo’ is gevonden in een almanak uit 1792, geschreven door de Eeklose schoolmeester Jacobus van Damme. Op basis hiervan wordt de sage toegeschreven aan de Oost-Vlaamse plaats Eeklo, waar ook de bakker zijn naam aan ontleent. In andere versies van het verhaal worden echter ook alternatieve plaatsen genoemd, waaronder Gent, Nijvel en Augsburg. Toen onderzoek naar volksverhalen in de negentiende eeuw op gang kwam, is de legende herontdekt en opgeschreven in verschillende boeken, zoals de Vermaekelyken Klugtvertelder.

Het schilderij dat nu in het Muiderslot hangt, werd pas in 1937 tot ‘De Bakker van Eeklo’ gedoopt. Het is een kopie van het zestiende-eeuwse schilderij ‘La Cuisine des Têtes’ van de Vlaamse schilders Jan van Wechelen en Cornelis van Dalem en komt uit de collectie van het Rijksmuseum Amsterdam. Sinds 1949 siert het de wand van de kleine eetzaal van het middeleeuwse kasteel. In rondleidingen wordt vaak stilgestaan bij het schilderij, niet alleen omdat het zo’n prachtig verhaal bevat, maar ook een humoristische verklaring voor de uitdrukkingen ‘heethoofd’, ‘halvegare’ en ‘misbaksel’. En fraai lesje Nederlands van onze zuiderburen.

Wil je het schilderij eens in het echt bekijken? Breng dan een bezoekje aan Rijksmuseum Muiderslot in Muiden. Via de audiotour krijg je meer informatie over het schilderij. Ook zijn er rondleidingen te boeken waarbij de gids dieper ingaat op de Bakker van Eeklo. Kijk voor meer informatie over openingstijden en toegangsprijzen op de website van het Muiderslot.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries

Met dank aan Rijksmuseum Muiderslot.

Bronnen:

• Willem de Blécourt etc. (red.), Verhalen van stad en streek. Sagen en legenden in Nederland (Amsterdam 2010) 352-354.
• Rijksmuseum Muiderslot: De Bakker van Eeklo.
• Collectiestuk ‘De Bakker van Eeklo’ op collectieportal Visit Gooi & Vecht.

Publicatiedatum: 13/06/2022