De bevrijding van de Zaanstreek in 3 beelden

Het fotomateriaal van tijdens de Tweede Wereldoorlog is schaars. Bij een zoektocht kwamen echter duizenden foto’s aan het licht, waarvan de meest beeldende foto’s een plek kregen in het zojuist verschenen boek ‘De Zaanstreek in Oorlogstijd 1940 - ‘45’ van Erik Schaap. Oneindig Noord-Holland sprak de auteur (per telefoon) over zijn zoektocht en vroeg hem foto’s uit zijn boek toe te lichten. De drie gekozen beelden brengen de bevrijding van de Zaanstreek op unieke wijze in beeld.

5 min

Erik Schaap heeft al een flink repertoire op zijn naam staan. Afgelopen jaren is er elk jaar wel een boek van zijn hand verschenen. Het laatste boek ‘De levens van Johnny de Droog’ over een Arnhemse verzetsman en verrader is nog maar vers van de pers. De meeste van zijn publicaties gaan over de Tweede Wereldoorlog in de Zaanstreek. Zijn fascinatie is bij toeval ontstaan, toen hij het boek ‘Een kleine geschiedenis van Amsterdam’ cadeau kreeg. In dit boek noemt Geert Mak een zekere Walraven van Hall de belangrijkste verzetsstrijder van Nederland. Geïnteresseerd geraakt in van Hall, die net als Erik Schaap in Zaandam woonde, zocht Schaap naar een biografie over deze schijnbaar nationaal erkende verzetsheld. Deze bleek niet te bestaan. Nog niet. ‘En in mijn naïviteit dacht ik toen: “die schrijf ik dan zelf wel.” Twee jaar later was de biografie er. ‘En sindsdien kom ik niet meer los van de oorlog.’

Zijn nieuwste boek ‘De Zaanstreek in oorlogstijd’ gaat, zoals de titel al suggereert, ook over de oorlogsperiode en is verbonden aan een nieuwe gelijknamige tentoonstelling in het Zaans Museum (door de corona-crisis is de opening van de tentoonstelling uitgesteld, red.). Het boek bestaat uit twaalf hoofdstukken, die een compleet overzicht geven van de oorlogsperiode in deze omgeving/streek. Aan de hand van de hoofdstukken zocht Schaap beeld. Over de insteek van zijn zoektocht, zegt hij: ‘de foto’s moesten het verhaal van de oorlog beschrijven. Er zijn bijvoorbeeld honderden foto’s gemaakt van de Zaanstreek tijdens de bevrijding. Het lijkt wel alsof iedereen zijn fotorolletje had opgespaard om dan foto’s te kunnen maken, maar van die periode ervoor zijn er veel minder foto’s. Dit was de periode die ik in beeld wilde brengen en ook de aanloop ernaartoe.’

Gemeentearchief Zaanstad-P.P. de Jong

1. Gemengde gevoelens (Zaandam, 10 mei 1945)

Op de foto is de 79 jaar oude Judith van Thijn te zien. Deze Zaandijkse verkoopster van papierkant heeft de vervolging doorstaan door een illegaal verblijf in een Koogs verpleeghuis. ‘Het is een wrang beeld, ze is haar hele familie waarschijnlijk kwijtgeraakt in de oorlog en zij heeft het overleefd. Ze heeft een gebaar van erkentelijkheid boven haar hoofd, terwijl de vrouw met tranen in haar ogen in de rolstoel zit. De foto staat symbool voor de dubbele houding, die na de oorlog gold. Op het bord staat ‘de joodse landgenoten zeggen bedankt voor de bevrijding.’ Dan heb je tijdens de oorlog alles meegemaakt en dan moet je nog bedankt zeggen voor de bevrijding op de koop toe.’

Schaap werkte voor zijn project nauw samen met het archief van Zaanstad. In het archief doken foto’s op die niet eerder aan het licht waren gekomen. Ook kwam Schaap door oproepen in contact met particulieren, die nog foto’s thuis hadden liggen. Zijn zoektocht leverde duizenden foto’s op. ‘Veel mensen denken dat het verboden was om foto’s te maken tijdens de oorlog, maar het tegendeel is bijna waar. Tot 1944 mocht iedereen gewoon foto’s maken en Duitsers maakten juist veel gebruik van fotomateriaal in hun propaganda.’ Bij het Nederlandse Instituut voor Oorlogsdocumentatie zijn veel foto’s van professionele fotografen te vinden, die in dienst van de NSB waren. ‘Zij (de Duitse overheersers, red.) hadden baat bij de foto’s, zij het dat de foto’s een positief beeld moesten weergeven.’

Gemeentearchief Zaanstad

2. Klein verzet (Zaandam, najaar 1944)

‘Dit is een foto uit het najaar van 1944, toen mensen dachten dat de bevrijding eraan kwam. Noordelijk Nederland moest echter nog tot mei 1945 wachten, wat dit tot een te vroege bevrijdingsceremonie maakt. De groep poseert rond een fiets, die een illegale radio van stroom kan voorzien. En toen viel het me op dat er naast de fiets met heel veel moeite een stickertje te ontcijferen was op de lantaarnpaal. Toen moest ik erg puzzelen en ik ontcijferde de restanten van een anti-Duits spotversje: ‘eerst ging het goed, nu gaat het best. De mof krijgt klop in Oost en West’. Dat kan je zien als een klein verzet. Samen met die illegale radio, dat vond ik heel beeldend voor die periode.’

Alle makers hadden hun eigen beweegredenen om te laten zien wat er in de omgeving afspeelde. De selectie die Schaap gemaakt heeft van de 200 foto’s toont al deze ‘vertegenwoordigers’. Van amateurs met foto’s van huiselijke tafereeltjes tot het geïdealiseerde fotomateriaal van de Duitse bezetters. Erik Schaap koppelde de vastgelegde gebeurtenissen aan data en plaatsen en voorzag ze van context. Voor Oneindig Noord-Holland heeft hij drie beelden gekozen, die volgens hem mede beeldend zijn voor de periode na de bevrijding en het gevoel van vrijheid in de Zaanstreek.

Gemeentearchief Zaanstad-P.P. de Jong

3. Wraak (Zaandam, 6 mei 1945)

De ressentimenten uit de voorgaande jaren worden vanaf 5 mei botgevierd op collaborateurs, zwarthandelaren en zogenoemde ‘moffenhoeren’. ‘In het archief ligt het dagboek van Klazina Kuiper uit Zaandam. Ze verwoordt in haar dagboek het dubbele gevoel dat bij veel Zaankanters leeft: “Er werd een meisje thuisgebracht met een kaalgeschoren kop (als straf voor de vrijage met Duitsers). Ik heb geschaterd, ofschoon ik het niet goedkeur. Er zullen wel meerdere volgen. Het is begrijpelijk. Jarenlang hebben wij ons geërgerd aan deze meisjes en nu moeten al die opgekropte gevoelens er uit.” Een reden om de foto op te nemen in het boek. Ook deze foto en bijpassende dagboek-passage benadrukken het dubbele gevoel dat er heerste na de bevrijding. Eigenlijk kan het niet, maar toch moeten we er om lachen.’

De geselecteerde beelden zijn anders dan de overbekende foto’s van feestende meutes en dames in zwierige bevrijdingsrokken. De foto’s laten zien dat op de bevrijding op 5 mei niet alleen een periode van vreugde volgde. De wonden moesten worden gelikt en de lang onderdrukte frustraties geuit. De hoop op bevrijding een half jaar eerder, waar een gruwelijke periode op volgde. Samen met de andere foto’s in ‘De Zaanstreek in oorlogstijd’ ontstaat er een visuele geschiedenis die minder zwart-wit is dan de foto’s doen vermoeden. Er liggen nog talloze tinten tussen ‘goed’ en ‘fout’, de ‘slachtoffers’ en de ‘daders’. Een grijs gebied, waar door deze publicatie vol beeldmateriaal een nieuw licht op wordt geschenen.