Zachte zeep

De oude zeepziederij is inmiddels het hoofdkantoor van een exclusieve modeketen die kleding maakt voor trendbewuste vrouwen. Een schril contrast met de werkkleding die eerder in de zeepfabriek werd gedragen. De Adelaar werd gebouwd in 1908, ter vervanging van een uit 1885 daterende voorganger die in 1906 door brand werd verwoest. Opdrachtgever tot de herbouw van de fabriek was de firma Jan Dekker, producent van onder meer glycerine, zachte en harde zeep.

Beton

Het ontwerp voor de herbouw is van de Amsterdamse architecten-constructeurs J.P.F van Rossum en W.J. Vuijk die in 1906 met het ontwerp kwamen. Uitvoerder van de bouw was het familiebedrijf ‘Maatschappij tot het Ontwerpen en Uitvoering van Bouwwerken voorheen M. Stam & Zn’, een bedrijf van aannemers-constructeurs dat zich als een van de eersten in Nederland bezig hield met toepassingen van beton in de utiliteitsbouw.  In de linkervleugel van het pand staat de stalen watertank op een zeven meter hoog bakstenen opbouw.

Sokkel

Van Rossum en Vuijck ontwierpen een uit vier bouwlagen bestaand L-vormig fabrieksgebouw onder plat dak, haaks staand op de Zaan. De linkerhoek van de Zaangevel werd hoger opgetrokken, hier werd een waterreservoir op hoogte gebouwd. Het water in het reservoir was nodig bij de productie van zeep. Deze watertoren met plat dak was tegelijkertijd de sokkel voor de prominente blikvanger van de firma.
Willem Alexander Dekker, één van de firmanten van de fabriek tijdens de bouw was gezegend met artistieke gaven. Het gevaarte is van beton, weegt zo’n tien ton en heeft honderd jaar weer en wind moeten doorstaan.

Rijksmonument

Nadat de Adelaar de functie van zeepfabriek verloor bleef het pand jarenlang in gebruik als pakhuis. In de late jaren tachtig kwam het leeg te staan. Sloopplannen leidden tot protest bij de bevolking en werden uiteindelijk verijdeld toen het provinciebestuur in 1988 besloot om de voormalige zeepfabriek te beschermen. Eerst als provinciaal monument, en later als rijksmonument.

Gedicht

Schrijver-dichter Sjoerd Kuyper heeft zich laten inspireren door dit bijzondere gebouw aan de Zaan. Het gedicht Zeepziederij De Adelaar verscheen ter gelegenheid van de jaarwisseling 1990-1991. In het verhaal wacht de Adelaar op zijn broer. Het begint zo:

Aan de Zaan staat een zeepziederij,  met op het dak een adelaar.  De adelaar wacht, grauw in de dag. Maar in de nacht  gloeit hij van goud,  gewassen in zijn eigen licht.

Vergaan

In 2008 ging een specialist in gevelrestauratie aan de slag met de betonnen vogel op het dak. Johan van der Meer vond het een eer en een uitdaging de adelaar eens goed onder handen te nemen. ‘Die vogel was compleet vergaan, de eeuweling moest gestraald en gespoeld en de slechte gedeelten weggehakt worden. De monumentendienst keek met argusogen mee. Dat sculptuurwerk was een hele klus, want elk veertje moest er natuurlijk wel weer worden aangezet.’

Marketing

De Adelaar heeft grote cultuurhistorische betekenis, als element uit de geschiedenis van handel en industrie in de Zaanstreek. De monumentenstatus geeft ook erkenning aan de bijzondere architectuurhistorische betekenis vanwege hoofdvorm, gevelindeling, de bijzondere details en materiaalgebruik. De markante situering aan de zuidwestelijke Zaanoever te Wormerveer is ook niet onopgemerkt gebleven. De Adelaar maakt nu onderdeel uit van alle marketingcampagnes van de gemeente Zaanstad.Met dank aan Peter Roggeveen.

Bronnen:

Cees Kingma, dossier De Adelaar op website Vereniging Zaans Erfgoed.Wikipedia.nl: Watertoren Wormerveer.
Ministerie OCW, website Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Monument de Adelaar

Publicatiedatum: 08/02/2012