3 min

Nicolaas II

Zelden zal een cadeau voor zoveel ophef hebben gezorgd. Het uit liberalen bestaande college van burgemeester en wethouders van Zaandam besloot het geschenk van de toenmalige heersende tsaar Nicolaas II dankbaar te accepteren. Echt origineel was het Russische cadeau overigens niet. In 1909 had Nicolaas II precies hetzelfde beeld van de Russische beeldhouwer Léopold Bernstamm onthuld in Poltava in het noordoosten van de Oekraine. Blijkbaar was hij zo gecharmeerd van het kunstwerk dat hij in een gulle bui besloot een replica van zijn in brons gegoten voorvader aan Zaandam te schenken. Maar de liberale jonkheer mr. Carel Adolf Elias, burgemeester van Zaandam sinds 1902, kreeg de wind van voren van de socialisten. De afdeling Zaandam van de Sociaal Democratische Arbeiderspartij (SDAP) was woedend. Wat moest Zaandam met een beeld van een tiran, geschonken door een even grote despoot?

Arbeidersbloed

De SDAP trok ten strijde met een pamflet waarin de Zaandamse bevolking werd gewaarschuwd dat “Rusland, politiek, economisch en intellectueel het rijk der duisternis is. Het land wordt niet geregeerd, het wordt getiranniseerd”. En verder: “Gij, arbeiders, zult niet zingen bij het standbeeld, waarover gij, in uw geest, een wolk van arbeidersbloed zult zien hangen.” Het pamflet besluit met de woorden: “Nee, gij zult zingen op den dag waarop het getergde Russische volk het juk afwerpt en in zijne reuzenworsteling de pilaren, waarop het czarisme is gegrondvest, zal neerrammeijen.” Het juk werd inderdaad afgeworpen, zes jaar later, tijdens de oktoberrevolutie van 1917.

Standbeeld Czaar Peter te Zaandam, ca. 1911-1920. Collectie Gemeentearchief Zaanstad.

Aartsbisschop

Het verzet van de SDAP leverde echter niets op. Op dinsdagmiddag 2 mei 1911 was het eivol op de Dam. Inwoners verdrongen zich om de onthulling van het standbeeld van Peter de Grote met eigen ogen te zien. De bekende Zaanse organist en componist Jan Zwart had speciaal voor deze gelegenheid een ‘Czaar Peter-cantate’ gecomponeerd die door 250 koorleden ten gehore werd gebracht. Ook het Russische volkslied en het ‘Wien Neerlands Bloed’ ontbraken niet. Tal van hoogwaardigheidsbekleders waren present, zoals de Russische ambassadeur, graaf Pahlen, die het beeld officieel onthulde, en de Russisch-orthodoxe aartsbisschop Rozenoff die het nieuwe kunstwerk zegende. Toch was er die middag een schoonheidsfoutje. Het beeld bleek groter dan de sokkel, waardoor het overstak. Dat oneffenheidje werd gemaskeerd door het beeld rond de sokkel te versieren met een hoeveelheid groen.

Hoge Raad

Burgemeester Elias achtte het aan zijn stand verplicht om Nicolaas II persoonlijk te bedanken voor zijn gulle gebaar en hij reisde op 10 juni 1911 af naar Rusland in gezelschap van wethouder P. Latenstein. Als tegenprestatie nam hij een zilveren schaalmodel van het Czaar Peterhuisje mee. Tevens nam Elias zijn 17-jarige zoon Maurits mee als particulier secretaris. Omdat een 17-jarige secretaris niet al te geloofwaardig overkomt, liet Elias in het paspoort van zijn zoon de leeftijd veranderen in 21 jaar. Dat bleek geen slimme zet.

Beeld van Czaar Peter vandaag de dag. Collectie Gemeentearchief Zaanstad.

Rechtszaak

De Nieuwe Rotterdamsche Courant kreeg lucht van de zaak en berichtte uitvoerig over de valsheid in geschrifte. Elias kreeg het zwaar te verduren. Het leidde tot diverse openbare en besloten zittingen in de gemeenteraad, tot tal van smeuïge krantenartikelen en zelfs tot schriftelijke vragen in de Tweede Kamer
De affaire liep hoog op. Er kwam zelfs een rechtszaak van. Elias werd op 21 september 1911 door de Haarlemse rechtbank veroordeeld tot een maand hechtenis. In hoger beroep werd het vonnis teruggebracht tot één dag. Weer later, in april 1913, werd Elias uiteindelijk door de Hoge Raad van alle rechtsvervolging ontslagen.

Jan Duijs

Alle ophef rond zijn persoon had het aanzien van Elias danig aangetast. Vooral Jan Duijs, voorman van de Zaandamse SDAP had het op Elias gemunt. Duijs, raadslid sinds 1908 en in 1912 de eerste socialistische wethouder van Zaandam, was het een doorn in het oog dat Elias naast zijn baan als burgemeester, waarvoor hij een salaris van 3000 gulden per jaar kreeg, er ook een baan als advocaat op nahield. Burgemeester Elias besloot de eer aan zichzelf te houden. Hij nam op 1 januari 1914 ontslag als burgemeester van Zaandam.

Publicatiedatum: 31/07/2011