Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Atlas der Neederlanden: de vorming van Nederland in kaarten

Tijdens het Congres van Wenen in 1815 werd het Europa na Napoleon gevormd. In heel Europa schoven grenzen en werden nieuwe landen gevormd. Ten behoeve van een nieuw machtsevenwicht werden aan de noordzijde van Frankrijk de voormalige Republiek der Verenigde Nederlanden verbonden met de vroegere Oostenrijkse Nederlanden met inbegrip van het prinsbisdom Luik, het prinsdom Stavelot-Malmedy, het hertogdom Bouillon en nog wat kleinere zelfstandige gebieden. Hiermee ontstond het nieuwe Koninkrijk der Verenigde Nederlanden. Na het Congres van Wenen kregen de cartografen het druk, want in heel Europa moesten grenzen verlegd en kaarten herzien worden. 

T/m 9 februari is de tentoonstelling 
Atlas der Neederlanden: de dageraad van het Koninkrijk bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam te bezichtigen. 

Immens verzamelwerk

De veranderde staatkundige vorm van Nederland, was waarschijnlijk de reden  voor een verzamelaar om een immense kaartcollectie, de Atlas der Neederlanden, bijeen te brengen. De Atlas bestaat uit een verzameling van 618 kaartbladen die een gedetailleerd topografisch totaalbeeld geven van Nederland en België zoals onze landen waren in de periode tot en met de Franse Tijd en de jaren onmiddellijk daarna. Over de verzamelaar die op deze wijze de reusachtige Atlas der Neederlanden bijeenbracht, is jammer genoeg niets bekend, evenmin als over de weg langs welke dit prachtige werk uiteindelijk bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam kwam. Vermoedelijk gaat het om een atlas die ook in Amsterdam is ontstaan, in de nadagen van het kaartuitgevershuis Covens & Mortier, waarin Cornelis Covens een bijzonder actieve en wetenschappelijk en maatschappelijk betrokken rol vervulde.

Het Koninkrijk der Nederlanden en het Groothertogdom Luxemburg volgens de bepalingen van het Congres van Wenen, uitgave François Bohn, 1816

Foto: Bijzondere Collecties (UvA)

Het Koninkrijk der Nederlanden en het Groothertogdom Luxemburg volgens de bepalingen van het Congres van Wenen, uitgave François Bohn, 1816Het Koninkrijk der Nederlanden en het Groothertogdom Luxemburg volgens de bepalingen van het Congres van Wenen, uitgave François Bohn, 1816

Soeverein Vorstendom

Het was allemaal begonnen aan het einde van 1813, toen de Fransen in de Noordelijke Nederlanden de benen namen. De teruggekeerde erfprins Willem-Frederik van Oranje-Nassau kreeg de leiding over het ‘Soeverein Vorstendom der Verenigde Nederlanden’, even groot als de voormalige Republiek van die naam. Toen op 29 maart 1814 de grondwet van dat vorstendom werd aangenomen, was Willem I al druk aan het lobbyen voor een koninkrijk dat ook de Zuidelijke Nederlanden moest omvatten. Naar aanleiding van Napoleons ontsnapping van Elba en vooruitlopend op de definitieve uitslag van ‘Wenen’, riep de soevereine vorst zichzelf op 16 maart 1815 uit tot koning der Verenigde Nederlanden, een beslissing die achteraf werd gefiatteerd door de grote mogendheden.

Koninkrijk Holland door Jacob de Gelder, uitgave Johannes Allart en Jacobus Ruys, 1809

Foto: Bijzondere Collecties (UvA)

Koninkrijk Holland door Jacob de Gelder, uitgave Johannes Allart en Jacobus Ruys, 1809Koninkrijk Holland door Jacob de Gelder, uitgave Johannes Allart en Jacobus Ruys, 1809

Uitbreiding van Nederland

Op 20 november 1815 werd het (tweede) Verdrag van Parijs ondertekend, in feite een slotakte bij de in juni geformuleerde besluiten van het Congres van Wenen. Daarbij werd Frankrijk nog meer aan banden gelegd als straf voor de ‘rebellie’ in het voorjaar van 1815, die uitmondde in de Slag bij Waterloo. In territoriaal opzicht betekende dat voor het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden nog een kleine gebiedsuitbreiding in het zuiden rond (de forten van) Condé, Philippeville, Charlemont en Mariembourg, een meevaller die Willem I in eerste instantie misgelopen was. Het Groothertogdom Luxemburg werd door een personele unie met het koninkrijk verbonden.

Nieuwe kaart van het Koninkrijk

Na het Congres van Wenen kregen de cartografen druk, want in heel Europa moesten grenzen verlegd en kaarten herzien worden. Het kaartbeeld van het nieuwe Nederland doet denken aan de Zeventien Provinciën uit lang vervlogen tijden. Toch zijn er verschillen, zowel met die oude situatie als (deels) met de huidige. Dit is goed te zien op een van de kaarten uit de Atlas, namelijk de Nieuwe kaart van het Koningrijk der Nederlanden en het Groot Hertogdom Luxemburg volgens de bepalingen van het Weener Congres, en het Parijsche Vredes Tractaat van 1815, uitgegeven door Francois Bohn in 1816 (bovenste afbeelding). De kaart laat zien dat Zeeland en Noord-Brabant hun tegenwoordige gedaante hebben gekregen door het verdwijnen van de voormalige Generaliteitslanden en doordat het geamputeerde oude Vlaanderen en dito Brabant niet werden herenigd. Voor Limburg zijn de gebieden ten oosten en westen van de Maas samengevoegd, inclusief het Nederlandse deel van het vroegere vierde kwartier van Gelderland, dat van Roermond.

Detail van de ‘Nieuwe Kaart’

Foto: Bijzondere Collectie

Detail van de 'Nieuwe Kaart'Detail van de ‘Nieuwe Kaart’

Dominante provincie

Ook in het noorden zien we opmerkelijke zaken. Tussen Noord-Holland en Zuid-Holland loopt een dun, gekleurd scheidslijntje. Maar tot 1840, toen Willem I aftrad, zou het één – naar de mening van velen te dominante – provincie blijven. Vlieland en Terschelling zouden pas in 1942 aan Friesland toevallen. De negen banden van de Atlas der Neederlanden geven een prachtig overzicht van de staatkundige ontwikkelingen die Nederland in de 17de, 18de en 19de eeuw doormaakte. Aan de hand van een kleine selectie uit deze grootste en meest complete atlas van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden die ooit werd samengesteld, zal op Oneindig Noord-Holland een aantal voorbeelden getoond worden van de cartografie vanuit de provincie.Tekst: Jan Werner, conservator Kaarten en Atlassen bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. De tekst is een beknopte weergave van de uitvoerige beschrijvingen uit de publicatie Atlas der Neederlanden – kaarten van de Repbuliek en het prille KoninkrijkWil je meer weten over cartografie? Bekijk hier de openingstijden van de Bijzondere Collecties van de UvA en plan je bezoek.

Publicatiedatum: 28/11/2013

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.