6 min

Het is voor het eerst dat het Stadsarchief Amsterdam een overzichtstentoonstelling wijdt aan Amsterdamse tekenkunst uit de periode 1700-1800. De prenten laten zien hoe de hoofdstad er in de 18e eeuw uit zag, in een tijd dat koetsen en karren over de keien ratelden en schuiten werden volgeladen. ‘Kijk Amsterdam’ is een selectie van de mooiste werken in potlood, pen en penseel, die grotendeels uit de eigen verzameling afkomstig zijn.

Jacob Cats, Rokin met op de achtergrond het huidige Muntplein met de Munttoren, gezien vanuit de Nieuwe Doelenstraat, 1792. Stadsarchief Amsterdam. Collectie Atlas Splitgerber

Na binnenkomst van de tentoonstellingszaal wordt de aandacht meteen getrokken door een fraaie animatie met  oude stadsgezichten. Plotseling breekt er een fietser of een rondvaarboot doorheen en zien we hoe diezelfde plek er nu uitziet. De animatie is het werk van het Haarlemse ontwerpbureau Synergique, dat ook zorgde voor de fraaie coulissen aan de andere kant van de zaal, die het effect van een kijkdoos hebben. “Die tekeningen zijn zo gedetailleerd, dat je ze eindeloos op kunt blazen, soms wel 20 keer zo groot,” vertelt Bert Gerlagh, conservator prenten en tekeningen van het Stadsarchief.

Die details zijn het beste te zien in de prenten van Hermanus Petrus Schouten, van wie op de tentoonstelling het meeste werk hangt. Gerlagh: “Hij tekent de baksteentjes één voor één, met verschillende kleuren rood per baksteen.” Dat hij zoveel prenten heeft gemaakt, komt omdat hij een goede mecenas had: Cornelis Ploos van Amstel.  Deze houthandelaar had een enorme verzameling Amsterdamse tekeningen en verstrekte veel opdrachten.

Cornelis Pronk, De Keizersgracht bij de Leliegracht, tijdens – waarschijnlijk- een maansverduistering, 1748 Stadsarchief Amsterdam. Collectie Atlas Splitgerber

Gigantisch
Het Amsterdamse Stadsarchief heeft een collectie van maar liefst 1700 tekeningen waarop het 18e-eeuwse Amsterdam is afgebeeld. “Dat is toch gigantisch! Ik denk niet dat een andere stad, waar ook ter wereld, dat haalt.” En Gerlagh kan het ook wel verklaren. “Er was in die tijd een enorme honger naar kennis en naar afbeeldingen. Kunstenaars werden het land in gestuurd en sommige maakten wel duizenden tekeningen. Uiteindelijk gingen de verzamelaars zich steeds meer op hun eigen stad toeleggen; en de grootste groep verzamelaars, historici en uitgevers van prenten zat nu eenmaal in Amsterdam.”

Hoewel er prenten van de wereldberoemde Amsterdamse grachten worden getoond, vindt Gerlagh het opvallend dat de kunstenaars in de 18e eeuw maar weinig oog hadden voor de toenmalige uitbreiding van de stad, de grachtengordel. “Blijkbaar beschouwden ze dat toch al een soort Vinexwijk. Ze keken veel meer naar de oude binnenstad: de Dam, de Oude en de Nieuwe Kerk, de Nieuwmarkt en de steegjes. Ze legden dus vooral het Amsterdam van  vòòr de 17e eeuw vast.”

Intussen kijken we naar een prent van de Dam waar op de plek waar nu het monument staat in de 18e eeuw nog een huis stond, Huis onder het zeil. “Ja, er is nogal wat veranderd op de Dam,” verzucht Gerlagh. En daarmee overdrijft hij niet, want wie de tentoonstellingsteksten leest krijgt een aardig beeld van hoe de stad er tussen 1700 en 1800 uit zag. Neem de Dam: ‘Midden op het plein staat de Waag waar goederen worden gewogen en veroordeelden worden verhangen. Het water van de Amstel stroomt nog tot aan het Huis onder het Zeil en de vismarkt; de Dam was hierdoor een stuk kleiner dan nu.’

H.P. Schouten, Bloemstraat gezien naar de Prinsengracht met de Westerkerk, 1778. Stadsarchief Amsterdam. Collectie Atlas Splitgerber

Middeleeuws
Het gebied ten oosten van de Dam dat met de Oude Zijde wordt aangeduid (Wallen, Nieuwmarkt) had nog steeds een middeleeuws stratenpatroon: smalle straten, steegjes en poorten. Het moet een druk winkelgebied zijn geweest, getuige de vele uithangborden aan de gevels. Een gebied waar werd ‘geschilderd en gedronken, gemetseld en gevochten, gewandeld en geplast.’ Kortom, de dronken Engelsen die het gebied met een zekere regelmaat teisteren hebben het niet van een vreemde.

Ook de Amstel ontbreekt niet op de prenten. Jacob Cats maakte er mooie prenten van. “Nee, niet de dichter uit de zeventiende eeuw waar een kade naar is vernoemd, maar de schilder. Jacob Cats, die  als de beste kunstenaar van zijn tijd werd beschouwd, was een ongelooflijk goede dierenschilder. De beestjes die hij schildert zijn zó prachtig. Hij had een formidabel geheugen, dus hij tekende vaak uit zijn hoofd.” Dat hij soms een verdieping te veel tekende, of er een huis tussen plaatste dat niet bestond, een kniesoor die daar op let.

Als we langs een prent lopen waarop een slede is afgebeeld, merkt iemand op: “Wat moet dat een kolereherrie zijn geweest.” Bert knikt instemmend: “Het zijn prachtige taferelen, maar dat lawaai en die stank krijg je er niet bij. Het was ook niet voor niets dat de mensen die het zich konden veroorloven in de zomer de stad verlieten, omdat de grachten stonken.”

Reinier Vinkeles, Zomer- en wintergezicht op de Varkenmarkt aan het huidige Frederiksplein, gezien vanuit de woning van tekenaar Reinier Vinkeles op de Achtergracht, 1806. Stadsarchief Amsterdam. Collectie Atlas Splitgerber

We staan ook nog even stil bij een fraaie houten kast met lades die een serie bevat die H.P. Schouten van de Oude Kerk maakte. “We wilden graag een complete serie laten zien, maar om die nou ook aan de wand te hangen, dat was een beetje teveel van het goede geweest. Dat had niemand getrokken.” Wie er geen genoeg van kan krijgen, kan nu zelf de lades opentrekken.

En dan wijst hij nog even op een kapel van de Oude Kerk die in de steigers staat. “Misschien denk je: wat is daar nu zo bijzonder aan? Kunstenaars beelden in die tijd van alles af – verval, armoede,  paardenvijgen -, maar bouw en afbraak legden ze niet vast.” Als voorbeeld noemt hij de Muiderpoort, die in 1769 is ingestort. “Dat was een groots gebeuren; half Amsterdam heeft daar staan tekenen. Maar de sloop en nieuwbouw vond men totaal niet interessant. Pas drie jaar later, toen de nieuwe poort klaar was, gingen de tekenaars weer aan de slag. (…) Inderdaad, Breitner, met al zijn bouwputten, heeft dat later weer goedgemaakt.”

In het kader van de tentoonstelling ‘Kijk Amsterdam’, die tot 14 januari is te zien, vinden er elke zondag tot en met 17 december, maar ook op 7 en 14 januari, wandelingen plaats langs plekken die op de tentoonstelling zijn te zien, en die nog steeds herkenbaar zijn. Reserveren kan telefonisch, via 020 – 2511511 of via de mail: informatie.saa@amsterdam.nl.

In de fraaie Italiaanse zaal van het Stadsarchief Amsterdam vinden van 24 september tot en met 14 januari acht kamerconcerten plaats waarin de 18 eeuw centraal staat. Er zijn concerten om 13.30 en 15.00 uur. Na afloop vertelt een expert iets over een originele 18e eeuwse tekening. Kaartjes kosten € 20,- en zijn te bestellen via www.klassiekemuziek.nl/luister-amsterdam.

Bij de tentoonstelling hoort ook een boekje (kijkwijzer) waarin de bezoeker op saillante details op de prenten worden gewezen. In de onderste verdieping van de Schatkamer worden een aantal verhalen verteld die zijn opgetekend in notariële akten uit de 18 eeuw. Verhalen die een ander beeld van de stad geven dan uit de zonnige en vrolijke tekeningen van de tentoonstelling naar voren komen. Ook zijn een aantal van de orginele boeken te zien. Zie ook www.amsterdam.nl/stadsarchief.

Publicatiedatum: 22/09/2017