Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Amstelland en Meerlanden: de Stelling van Amsterdam

De Stelling van Amsterdam kent een bijzondere geschiedenis en is een typisch Hollands staaltje militair vernuft. De voormalige verdedigingslinie van wel 135 kilometer lang, werd tussen 1880 en 1914 rond de hoofdstad aangelegd. Vele forten en batterijen, liniedijken, genieloodsen, sluizen en munitiemagazijnen moesten ervoor zorgen dat de hoofdstad behouden bleef als in een oorlog het leger gedwongen was de gewone verdedigingslinies op te geven. De Stelling heeft hiermee zelfs de Werelderfgoedlijst gehaald! Toch is het nog relatief onbekend bij het grote publiek.

Typisch Nederlandse verdediging tegen moderne legers

De Stelling was het gevolg van de Vestingwet van 1874, het einde voor vele oude vestingwerken die niet langer opkonden tegen de vreeswekkende toename van de vuurkracht van moderne legers. Er moest een vernieuwd en verbeterd verdedigingsstelsel komen. Oude vestingen, muren en stadspoorten werden afgebroken.

In Noord-Holland kwamen er twee nieuwe linies bij: de Stelling van Den Helder en de Stelling van Amsterdam. De Stelling van Amsterdam werd in een wijde cirkel rond de hoofdstad aangelegd en kreeg de functie van nationaal reduit. Dit Stelling moest zich zelfstandig moest kunnen verdedigen en diende als laatste wijkplaats voor een bezetting. Bijvoorbeeld in het geval dat de vijand de Grebbelinie en de Nieuwe Hollandse Waterlinie wist te passeren. Het leger moest daarnaast een belegering van negen maanden kunnen doorstaan in afwachting van de hulp van bevriende landen.

De Stelling van Amsterdam paste in een internationale ontwikkeling. Overal werden verbeterde verdedigingsstelsels uit de grond gestampt. Ook Parijs, Antwerpen, Luik en Kopenhagen golden in die tijd als reduits, maar de Stelling van Amsterdam kreeg een uniek Nederlands karakter: water was een belangrijk verdedigingsmiddel. Een stelsel van dijken, dammen, sluizen en gemalen kon het gebied rond de Stelling in twee dagen onder water zetten (inunderen). Een reeks forten op ongeveer vijftien tot twintig kilometer van de Amsterdamse Dam zou een eventuele aanval moeten tegenhouden.

Fort benoorden Spaarndam. Bron: Cultureel Erfgoed Noord-Holland.

Camouflage en gewapend beton

In 1880 ging de aanleg van de Stelling van Amsterdam van start. Het Fort bij Abcoude werd als eerste gebouwd. Dit fort was strategisch gelegen aan de spoorlijn tussen Amsterdam en Utrecht. Zoals toen gebruikelijk was, werd het fort gebouwd met baksteen. Al snel bleken de plannen te moeten worden aangepast.

De uitvinding van de enorm krachtige brisantgranaat rond 1885 maakte bakstenen forten waardeloos. Het Fort bij Abcoude was daarmee direct verouderd. Er kwam een nieuw ontwerp en het fort werd uiteindelijk uitgevoerd in gewapend beton, het toen gloednieuwe bouwmateriaal, met een bakstenen gevel. In 1887 was het af. Bij de andere forten werd in het vervolg de baksteen volledig achterwege gelaten. De forten kregen een smalle, lage vorm. Zo werd de trefkans verminderd. Bomen zorgden voor camouflage.

Toen rond 1906 de mitrailleur werd geïntroduceerd leidde dat tot nieuwe aanpassingen. Er waren minder manschappen nodig, waardoor het hoofdgebouw kleiner kon. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 waren alle forten voltooid, op drie na.

Fort Abcoude. Bron: Cultureel Erfgoed Noord-Holland.

Indrukwekkend, maar nooit gebruikt

De Stelling van Amsterdam was een prachtig ontwerp, maar het is nooit gebruikt. In de Eerste Wereldoorlog bleef Nederland, zij het met moeite, neutraal. In de Tweede Wereldoorlog bleek de linie van geen nut. Tegen nieuwe ontwikkelingen als vliegtuigen, krachtiger geschut en de snellere verplaatsing van de legers konden forten en onderwaterzettingen (inundaties) niet op. In 1960 stelde het Ministerie van Defensie de Stelling van Amsterdam officieel buiten werking.

Fort bij Vijfhuizen. Bron: Cultureel Erfgoed Noord-Holland.

Onopvallend en op de Werelderfgoedlijst

Na ontmanteling van de Stelling van Amsterdam kwamen de forten op monumentenlijsten en werden ze aangekocht door instellingen die zich inzetten voor natuurbehoud. De plaatsing van de Stelling op de Werelderfgoedlijst in 1996 kwam bij de meeste mensen als een volslagen verrassing. Veel Noord-Hollanders hadden nog nooit iets van de Stelling van Amsterdam gezien. Logisch natuurlijk, want het was indertijd ook juist de bedoeling geweest de verdedigingswerken zo onopvallend mogelijk in het landschap op te nemen.

Maar wie goed kijkt, ziet overal resten. Zelfs de duizenden betonnen limietpaaltjes die de grens van de Stelling markeerden staan nog fier overeind in sloten, weilanden en langs wegen. Dankzij de Stelling is ook een groene gordel rond Amsterdam ontstaan. Omdat het schootsveld rond de forten vrijgehouden moest worden, kreeg de natuur daar decennialang vrij spel. Dankzij de gordel konden grote recreatiegebieden ontstaan, zoals Spaarnwoude, ’t Twiske en Groengebied Amstelland.

Fort Uytermeer in de 18e eeuw. Collectie Provinciale Atlas Noord-Holland.

Publicatiedatum: 30/11/2010

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.