De Herengracht op de hoek van de Leidsegracht, 1783, Isaac Ouwater

Beeld: Collectie Online Amsterdam Museum

e Herengracht op de hoek van de Leidsegracht, 1783, Isaac Ouwater

Calvinistische zuinigheid?

De zeventiende-eeuwse Hollander staat over het algemeen te boek als eenvoudig en sober, gekleed in stemmig zwart. Hoe anders was de realiteit met betrekking tot de woningen van de burgers die zich een huis aan de grachten konden veroorloven! Toen de grachtengordel werd aangelegd hadden de welgestelde reders, fabrikanten, kooplieden en bankiers die vaak ook nog eens regent waren, ruimte voor veel grotere huizen dan in de oude Amsterdamse binnenstad. Ze gingen zich actief bezighouden met de decoratie en de inrichting van het interieur en de aanleg van de tuinen. Hiermee konden de inwoners laten zien wie zij waren en hoe exclusief hun levensstijl was.

Interieur van een zeventiende-eeuws grachtenpand

Beeld: De Grachten van Amsterdam

Interieur van een zeventiende-eeuws grachtenpand

De kosten voor de inrichting van de woonhuizen kon soms wel oplopen tot 200.000 gulden. In Amsterdam was het aanbod aan luxe-goederen enorm, je kon in de Warmoesstraat en op het Rokin Venetiaanse spiegels, Turkse tapijten, Neurenbergs porselein, Spaanse taf of Lyonse zijde kopen. Een groot aantal ambachtslieden en kooplieden verdienden veel geld aan de praalzucht van de inwoners van de grachtenpanden. De inrichting van het grachtenpand was niet alleen een kwestie van smaak, een mooie inrichting zorgde er ook voor dat de status van de familie die er woonde werd bevestigd en vergroot. Familie- en vriendschapsbanden werden in de stijlvolle interieurs onderhouden: onderhandelingen over allianties met andere families vonden plaats, ambten en baantjes werden verdeeld en verstandshuwelijken gesloten.

De tuin van de burgemeesterswoning in Amsterdam

Beeld: Wikimedia Commons

De tuin van de burgemeesterswoning in Amsterdam

De groene grachtengordel

‘Je weet niet of je het een bos in een stad of een stad in een bos moet noemen’, dit schreven verschillende auteurs over het uiterlijk van de grachtengordel. De beplanting van de grachten en de toepassing van binnentuinen achter de huizen werd gezien als spectaculair en vernieuwend. Het platteland werd als het ware binnen de muren van de stad getrokken. Diderot en andere verlichte modernisten zagen Amsterdam als het prototype van de moderne, fraaie en gezonde tuinstad. Toen de grachten werden aangelegd en de kopers van de kavels in het gebied daarbij aan banden werd gelegd – er moest een tuin bij komen, passend bij de nieuwe allure van de stad – stond de tuincultuur in de Nederlanden nog in de kinderschoenen.De tuinen die vervolgens achter de grachtenpanden verrezen werden over het algemeen ontworpen door de architect van het huis, en bevatten een moestuin, beelden van inspirerende klassieke figuren en ruimte om de was te drogen. Tot het einde van de achttiende eeuw bleef een classicistische tuin in de mode, maar vanaf de jaren 1850 kreeg dit type tuin concurrentie van de ‘Engelse’ landschapstuin waar ongeordendheid en schilderachtigheid van het natuurlijke landschap centraal stonden. Na een periode van weinig belangstelling en verwaarlozing van de tuinen achter de grachtenpanden, herleefde de tuincultuur en werden zeventiende-eeuwse tuinen gereconstrueerd. Vandaag de dag zijn de tuinen een bonte mix van kinderspeelplaatsen met een trampoline en een fietsenschuur, en hoogwaardige hedendaagse tuinontwerpen.

Het pand aan de Stromarkt

Beeld: Rudolphous via Wikimedia Commons

Het pand aan de Stromarkt

Wie woonde en werkte waar?

De panden aan de grachtengordel hebben door de eeuwen heen onderdak geboden aan beroemde en minder bekende personen. Maar wie leefde of werkte waar? De gevelstenen boven de voordeur bieden nog wel eens uitkomst bij het achterhalen van de vroegere bewoners. Zo vertelt de gevelsteen van Stromarkt 9 ons bijvoorbeeld dat de wijnkoper en kruidenhandelaar Hendrick Beerenburg zich hier in 1724 vestigde. De ondernemer is vooral bekend geworden door het kruidenmengsel ‘Beerenburg’, waarmee jenever tot een sterk alcoholisch kruidendrankje gemaakt kan worden. De gevel is voorzien van de afbeelding van een beer in een burcht. Op de gevelsteen is een Venetiaanse leeuw afgebeeld, omdat Beerenburg veel van zijn handelswaar uit Venetië haalde. De leeuw draagt een boek met de letters HB.De gevelsteen op Herengracht 252 toont aan wat het beroep van de oorspronkelijke bewoner van het huis is geweest. De ‘Meebaal’ toont een baal meekrap aan, een plant waaruit rode verfstof werd gewonnen. De bouwheer van het huis, Broer Pauwels Meebael, was een kruidenier die handelde in verf- en kleurstoffen, ‘drogerijen’ (fijne specerijen) en geneeskrachtige kruiden. Ook de gevelsteen op Brouwersgracht 52 met twee stoelen dient hetzelfde doel, waar  vanaf 1746 de stoelenmaker Andries Tenck woonde.

De gevelsteen van Reguliersgracht 34

Beeld: Wikimedia Commons

De gevelsteen van Reguliersgracht 34

Ook in het meer recente verleden lieten de bewoners van grachtenpanden hun woning versieren met gevelstenen. Zo is de gevelsteen op Reguliersgracht 34 pas in 1946 aangebracht. ‘Submergo et emergam’ (ik duik onder om boven te komen) luidt de boodschap, vergezeld van de heldhaftige patroonheilige Sint Joris. De gevelsteen refereert aan het oude studentendispuut UNICA, dat tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog onderdak bood aan tien tot twaalf onderduikers, die allen de oorlog overleefden.

Panorama van een Amsterdamse gracht

Beeld: Uitgeverij Thoth

Panorama van een Amsterdamse gracht

‘De Grachten van Amsterdam’

Wil je meer weten over de Amsterdamse grachten? Het gebied wordt prachtig beschreven in ‘De Grachten van Amsterdam’. In het boek komen alle grachtenpanden die binnen het UNESCO-werelderfgoed gebied vallen aan de orde met betrekking tot de architectuur, de bewoners, de tuinen en de geschiedenis die eraan ten grondslag ligt. Ook de vele kunstenaars, architecten, schrijvers, dichters, burgemeesters, bankiers, slavenhalers en oproerkraaiers die een band hebben met de grachten passeren de revue. Voor het boek werden alle gevels aan de grachten opnieuw vastgelegd in zevenhonderd illustraties en 180 fotostrips. ‘De Grachten van Amsterdam’ is hét grachtenboek van de eenentwintigste eeuw, een boek om in te verdwalen zonder de weg kwijt te raken.

De Grachten van Amsterdam

De Grachten van Amsterdam

Win ‘De Grachten van Amsterdam’!

Oneindig Noord-Holland mag een boek uit de herdruk van ‘De Grachten van Amsterdam’ weggeven! Wil je kans maken op dit luxueuze, 464 pagina’s tellende werk over de pracht en praal van de grachten? Stuur voor woensdag 2 december 2015 een mail naar redactie@onh.nl onder vermelding van ‘De Grachten van Amsterdam’ en vertel ons wat jij het mooiste vindt aan de Amsterdamse grachten!

N.B. Deze actie is inmiddels verlopen. De winnaar is bekend en heeft bericht gehad.

Bron: Koen Kleijn, Ernest Kurpershoek e.a., De Grachten van Amsterdam. 400 jaar bouwen, wonen, werken en leven (Bussum, 2013).

Publicatiedatum: 16/11/2015