‘Swart water’ uit Mokka

VOC-koopman Pieter van den Broecke was een van de eerste Nederlanders die rond 1616 in Mokka een kop koffie onder ogen kreeg. In zijn journaal beschrijft hij de tot dan toe in Nederland onbekende drank als “een spetie van swarte boontjes daer sy Swart water van maken en warm indrincken”. Van den Broecke was niet de enige die zijn oog had laten vallen op de koffiedrank. De interesse was groot genoeg voor de VOC om in 1620 via een factorij in Surat te proberen het handelsnetwerk van de Indische oceaan binnen te dringen. Zo kon de compagnie toegang krijgen tot Mokka, dé koffiestad in de Arabische wereld. Pas tegen het einde van de zeventiende eeuw werd koffie een meer regulier geïmporteerd product in de Republiek.

Eerste koffiehuis

Aanvankelijk werd ‘coffydranck’ voor de consument voornamelijk ter beschikking gesteld in de koffiehuizen, waarvan de oorsprong net als het koffiedrinken zelf in de Arabische wereld lag. In 1663 verscheen het eerste koffiehuis in Amsterdam. Andere koffiehuizen volgden, maar de koffie sloeg nog niet aan bij het brede publiek. Het waren voornamelijk handelaren en zeelieden die de eerste koffiehuizen bezochten. Zij waren waarschijnlijk al eerder bekend geraakt met de nieuwe drank.

Koffiestruiken op Java

In de Arabische landen, en specifiek in Mokka, werd er een relatief hoge prijs voor koffie gevraagd. De VOC zocht daarom zelf de mogelijkheid om koffie te verbouwen en vond deze in de Indonesische archipel. Aan het begin van de achttiende eeuw, na verscheidene pogingen met en zonder succes, werd er op Java succesvol koffie verbouwd. In 1712 werd er voor het eerst koffie geveild in onder andere Amsterdam en binnen de kortste keren was koffie een vast product op de Hollandse stapelmarkt. Intussen bracht de West-Indische Compagnie uit Suriname ook goedkope koffie mee en werd de import van de wat duurdere koffie uit Mokka vrijwel stopgezet.

Trendsettende studenten

In de loop van de achttiende eeuw steeg het aantal koffiehuizen en werd er ook koffie geschonken in herbergen en cafés. Ook de kwaliteit van de koffiehuizen veranderde. De kleinere optrekjes voor de handelaren maakten plaats voor de grotere koffiehuizen met de rijkere burgers als doelgroep. De luxe koffiehuizen werden daarom zo sjiek en deftig mogelijk ingericht. Dit keer waren het voornamelijk studenten die de trend zetten de merkwaardige drank uit het oosten te drinken, waarna politici, intellectuelen en andere hoogwaardigheidsbekleders al snel hun voorbeeld volgden.

In 1706 werden zelfs levende koffieplanten verscheept naar Amsterdam, als cadeau voor de burgemeester. Hij probeerde koffie te verbouwen in broeikassen, en met succes! Een kleine acht jaar later geeft hij er een paar cadeau aan de Franse Zonnekoning Lodewijk XIV.

Bontekoe en Leeuwenhoek

Er werden in de zeventiende en achttiende eeuw verschillende impulsen gegeven tot het drinken van koffie. Buiten dat de in koffiehuizen aangeboden koffie, blijkend uit de groeiende vraag, lekker werd gevonden, werd de drank ook gedronken met het idee dat het als medicijn zou werken tegen ziektes en aandoeningen. De in Alkmaar geboren geneeskundige Cornelis (Dekker) Bontekoe was de eerste die koffie als medicijn aanwees. Het zou aanvankelijk goed zijn voor hart en bloedvaten. Later werden daar nog vele andere ernstige kwalen aan toegevoegd, waarbij Bontekoe zo ver ging dat hij dacht onsterfelijk te kunnen worden door het drinken van koffie. Na Bontekoe propageerde Antoni van Leeuwenhoek, bekend door zijn zelfgefabriceerde microscoop en onderzoek in de microbiologie, ook het idee dat koffie genezende krachten had. Volgens hem  had het te maken met bepaalde hoeveelheden olie en zout in de koffiebonen.

Turkomanie

Naast de medische aanbevelingen voor koffie heeft de zogenaamde ‘turkomanie’ het drinken van koffie ook aantrekkelijk gemaakt, een modegril die vanuit Frankrijk naar de Nederlanden overkwam. Deftige burgers lieten zich inspireren door de mysterieuze en door weelde omgeven koffierituelen uit de Arabische landen. Turkse interieurdecoratie, waaronder tapijten, sierden de huishoudens van hoge en middenklassers, die zelf ook in Turkse stijl gekleed bij elkaar thuis koffie dronken en pronkten met hun interieur en porseleinen serviezen. Door deze ‘turkomanie’ werd koffie een statussymbool.

Moralistische tegenstand

Wat er niet vergeten moet worden, is dat er ook tegenstanders van koffie waren en hindernissen voor de verspreiding van koffie, zoals de lastige bereiding ervan. Eind zeventiende eeuw waren er bijvoorbeeld tegenstanders van het idee dat koffie een medicijn was; zij benadrukten de aanwezigheid van ongezond water in koffie, bier zou veel gezonder zijn. Moralisten uitten in de achttiende eeuw hun afkeer van de oosterse koffiedrank met uitspraken als “de vrouwen drinken ’s morgens koffie en ’s middags thee, zo is de hele dag bedorven.” Ook het ‘vreemde’ verschijnsel wat duidt op een soort verslaving, waarvan tegenwoordig bekend is dat koffie ‘opkikkert’, werd negatief beschreven door een zekere Valentijn: “de drank in ons land zoo algemein doorgebroken is dat de meijden en naaisters nu ’s morgens hare coffi moeten hebben, of de draad wil door het oog van de naald niet.” Koffie verzwakte en was moreel slecht, terwijl de blozende wangen na het drinken van bier aantoonden dat het drinken daarvan wel goed voor je was.

Koffiekransjes voor het plebs

Ondanks alle hindernissen bleef het drinken van koffie stand houden. In de loop van de achttiende eeuw nam de verkoop van droge koffie in koffiespeciaalzaken toe en werd er thuis ook steeds meer koffie gezet. Het drinken van koffie bleef lange tijd wel iets van welgestelde Nederlanders, al groeide de vraag ook onder de middenstanders. Aan het begin van de negentiende eeuw is de verspreiding van koffie echter groter en verschijnen de koffiekransjes, die in eerste instantie alleen onder de elite een gebruik waren, in steeds meer sociale lagen van de bevolking.

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen

De Nederlandse koffie- en theemarkt

Jong, J.J.P. de, De waaier van het fortuin: van handelscompagnie tot koloniaal imperium. De Nederlanders in Azië en de Indonesische archipel 1595-1950.(Den Haag 1998)

Reinders, P., Koffie in Nederland: Vier eeuwen cultuurgeschiedenis. (Zutphen 1994)

Publicatiedatum: 17/08/2015