Zilveren stoomgemaal Venhuizen

Ongelofelijk gedetailleerd, dat is deze zilveren voorstelling van het poldergemaal bij Venhuizen. Het geheel is allang niet meer als nieuw, maar straalt nog steeds grote klasse uit. De plaquette dateert uit 1936 en toont het oude stoomgemaal bij Venhuizen langs de Zuiderdijk van Drechterland, met links de woning van de machinist en rechts de kolenschuur. Er zit een schitterend verhaal aan vast van het afscheid van een dijkgraaf.

6 min

Maquette gemaal van Waterschap De Drieban bij Venhuizen door Jb. van Straten, 1936. Collectie Hoogheemraadschap Hollands Noordekwartier, Heerhugowaard.

“Partir, c’est mourir un peu”

De plaquette is onderdeel van de collectie van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Op de lijst is een metalen plaatje geschroefd met de tekst:

“Aan onzen voorzitter Jan Zijp Klaaszoon, als blijk van hulde en dank polder Venhuizen en Hem, het Waterschap ‘DE DRIEBAN’ 1892-1919 – 1919-1936”.

Het is dus duidelijk een afscheidscadeau aan de vertrekkende dijkgraaf Jan Zijp Kz. Hij was niet de eerste de beste. Jan Zijp (1865-1945) was geboren en getogen in Venhuizen en boer in dit dorp. Maar hij bouwde ook een indrukwekkende ambtelijke loopbaan op. Hij was onder andere burgemeester van Venhuizen (1916-1933), lid van Provinciale Staten voor Enkhuizen (1897-1904) en lid van het college van zetters van Rijks directe belastingen Venhuizen. Het genoemde Waterschap De Drieban ontstond in 1919 uit een fusie van de Polder Venhuizen en Hem en de Polder Wijdenes en Oosterleek. Polderbestuurders moesten destijds reglementair op hun zeventigste stoppen. In 1936 was het voor Zijp zover. Op 14 april van dat jaar legde hij na vierenveertig jaar zijn ambt neer. Op die allerlaatste door hem voorgezeten vergadering blikte Zijp uitgebreid terug. Nu begreep hij pas goed het Franse spreekwoord “partir, c’est mourir un peu” (vertrekken is een beetje sterven). Hem overkwam een gevoel van dankbaarheid voor alles wat onze voorouders met schop en kruiwagen hadden verricht in de voortdurende strijd tegen het water. Ja, er waren wel eens besluiten genomen, die achteraf beter niet genomen hadden kunnen worden. Maar toch was er veel meer om tevreden op terug te kijken zoals de verbetering van het stoomgemaal. Tot besluit wenste Zijp zijn opvolger veel succes.

Detail maquette gemaal Waterschap De Drieban bij Venhuizen. Het stoomgemaal met links in aanbouw de elektrische installatie. Collectie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Heerhugowaard.

Koninklijke onderscheiding

Na die laatste vergadering volgde een grote receptie. De opvolger van Zijp als burgemeester, H.M. Honijk, voerde als eerste het woord. Hij vertelde hoe hij reeds als kind een “vage eerbied” voor de waterschapsbesturen voelde. Bovendien realiseerde Honijk zich heel goed dat de waterschappen zeer belangrijk waren en ze niet voor niets een apart hoofdstuk in de grondwet hadden. Daarna vertelde hij Zijp met een speciale opdracht te zijn gekomen van de minister van Waterstaat. Koningin Wilhelmina had het behaagd Zijp te benoemen tot ridder in de Orde van Oranje Nassau! Daarna spelde burgemeester Honijk de totaal overweldigde Zijp de bijbehorende versierselen op de borst.

Detail maquette gemaal van Waterschap De Drieban: de machinistswoning. Collectie Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Heerhugowaard.

Zilveren miniatuurgemaal

Het polderbestuur liet zich ook niet onbetuigd. Bestuurslid A. Groot betuigde dank voor alles wat Zijp had gedaan:

“hetgeen wij willen uiten door de aanbieding van een plaquette, voorstellende het stoomgemaal van het waterschap waaraan gij zoovele jaren lang uwe zorgen hebt besteed.”

Zijp was diep geroerd, “de heren maken het mij niet gemakkelijk, leven is gemakkelijker!” Er volgden tijdens de feestavond nog veel meer welgemeende en weemoedige woorden. En natuurlijk werd er een mooi lied gezongen:

“In de Zuiderkogge Van ons Drechterland,
Woont er een, die is geweldig bij de hand,
Dat is Jan Zijp Klaaszoon, Hij wordt 70 jaar.
Daarom zijn wij zoo gezellig bij elkaar (bis)

Maar de schaduwzijde Van dit vroolijke feest,
Is, dat hij de langste tijd is baas geweest,
Want de Gedeputeerden, Met hun reglement,
Maken aan de flinkste levensloop een end (bis)

Waarde Burgemeester, Al gaat Gij straks heen,
Met den Drieban waart en blijft Gij altoos één,
Door Uw trouwe zorgen, En Uw wijs beleid,
Raakten wij het water steeds op tijd weer kwijt (bis)

Daarom dank en hulde, Onzen Voorzittér
Wenschen wij hem levensmoeilijkheden ver,
Leve Burgemeester,Leve onze baas,
Niet voor niets is hij JAN ZIJP, de zoon van Klaas (bis).”

Detail maquette gemaal Waterschap De Drieban: de wapens Collectie Hoogheemraadscha[p Hollands Noorderkwartier, Heerhugowaard.

Zilversmid Van Straten en het stoomgemaal

Hoorn kende aan het begin van de vorige eeuw enkele nationaal bekende zilverateliers. Daaronder bevond zich ook het bedrijf van de familie Van Straten. De maquette is gemaakt door Jacob van Straten. Er zijn meer van dergelijk maquettes van zijn hand bekend. Van Straten heeft het gemaal met uiterste precisie afgebeeld. Het stoomgemaal dateerde uit 1879 en bemaalde eerst alleen de polder Hem en Venhuizen. De oude watermolens werden toen nog gehandhaafd omdat de wind gratis was en steenkool duur. In 1916-1917 kreeg het gemaal een nieuwe stoommachine. Toen pas was het met de molens gedaan. Na de combinatie van de Polder Venhuizen en Hem en de Polder Wijdenes en Oosterleek bemaalde het gemaal het hele nieuwe Waterschap De Drieban. In 1931 volgde weer een verbetering. Het gemaal werd dat jaar versterkt met een elektromotor in een aanbouw. De stoominstallatie bleef nog gehandhaafd tot 1962 en de schoorsteen viel drie jaar later onder de slopershamer.

Het stoomgemaal rond 1900. Bron: De heer en mevrouw Bakker-Bruijn.

Van stoom en stroom naar diesel

Het oude gemaal had toen de langste tijd wel gehad. Er werd gewerkt aan een grote ruilverkaveling. Onderdeel daarvan vormde een stevige peilverlaging. Er werd vanuit gegaan dat het oude gemaal dat nog aankon, maar die hoop was ijdel. Er was een compleet nieuw gemaal nodig. De eerste steen van dit even verderop gelegen gemaal ‘De Drieban’ werd gelegd op 25 januari 1966. Het was uitgerust met dieselmotoren die twee pompen met ieder een capaciteit van 120 kubieke meter water per minuut aandreven. Naast het nieuwe gemaal verrees een mooie nieuwe dienstwoning voor de machinist. De kosten beliepen bij elkaar één miljoen gulden. Het oude gemaal werd gesloopt, maar het oude huisje voor de machinist staat er nog. Commissaris der Koningin F.J. Kranenburg opende het nieuwe gemaal op maandag 24 oktober 1966. Hij kreeg hiervoor door twee kleindochtertjes van dijkgraaf Jacob Laan Dz. de met een rode strik versierde sleutel aangeboden. Het gemaal De Drieban wordt tegenwoordig beheerd door Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Dat heeft het in 2010 helemaal gemoderniseerd. De oude diesels maakten plaats voor elektromotoren. Meteen werd de capaciteit vergroot tot 320 kuub per minuut.

De eerste steen van het nieuwe gemaal. Bron: fotocollectie familie Laan.

Betty Laan (voorgrond) en Anja Buisman, kleindochters van dijkgraaf J. Laan Dz., bieden CdK F.J. Kranenburg de sleutel van gemaal De Drieban aan, 24 oktober 1966. Fotocollectie familie Laan.

Heen en weer

Afgaande op een berichtje in het Dagblad van West-Friesland uit circa 1960 schonk een zoon van dijkgraaf Zijp de plaquette terug aan Waterschap De Drieban. De maquette hing toen in het polderhuis. Dat is tegenwoordig het onderkomen van de Historische Vereniging Suyder Cogge, adres Westeinde 3-5, Venhuizen. Waterschap De Drieban fuseerde in 1973 in het nieuwe Waterschap Westfriesland. Dat ging op zijn beurt in 2003 op in het huidige Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. De plaquette verhuisde mee en vormt een prachtig aandenken aan een stoomgemaal en een dijkgraaf van formaat.(met dank aan de heer en mevrouw Henk en Gre Bakker-Bruijn, de heer Dik de Waal, de heer W. Zijp, mevrouw Betty Laan en de heer Jan Willem Balder)