De Nieuwe Hollandse Waterlinie was een belangrijke Nederlandse verdedigingslinie tussen de Zuiderzee en de Biesbosch. Door middel van een netwerk van forten en sluizen moest een groot deel van Holland en Utrecht beschermd worden tegen vijandelijke aanvallen. De sluizen konden omliggende gebieden onder water zetten, waardoor zij onbegaanbaar werden voor de vijand. Vanuit de forten werden kwetsbare plekken in de verdediging beschermd. De Nieuwe Hollandse Waterlinie was tussen 1870-1945 in gebruik.

De Stelling van Amsterdam werd tussen 1880-1920 aangelegd. Ook dit was een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

De modernisering van Muiden

Net als het Fort aan de Ossenmarkt in Weesp en het Fort Uitermeer behoorde de Westbatterij Muiden oorspronkelijk tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De batterij werd in 1852 gebouwd als onderdeel van de modernisering van de vesting Muiden. Het Muizenfort en de tegenoverliggende Kazerne waren ook onderdeel van een modernisering, maar werden pas een kwart eeuw later gebouwd. De belangrijkste taak van de Westbatterij was het verdedigen van de haven van Muiden en het voorkomen van vijandelijke landingen op de Zuiderzeedijk.

Batterij uit de Franse Tijd

Al in 1799 werd op de plek van de Westbatterij Muiden een aarden batterij aangelegd. Dit verdedigingswerk was gebouwd door de Fransen, die Nederland op dat moment bezette. Zij vreesden voor een Engelse aanval en kregen daarin gelijk. In de zomer van 1799 drongen Engels-Russische legers de kop van Noord-Holland binnen om de oorlogsvloot bij Den Helder uit te schakelen. Zo hoopten zij een aanval op Groot-Brittannië over zee voorkomen. Ook wilden de Engelsen Amsterdam op de Fransen heroveren en de verdreven stadhouder Willem V weer aan de macht brengen. Het Bataafse leger hield echter stand en versloeg het Engels-Russische leger bij Castricum.

Toen Napoleon in 1813 werd verslagen, vertrokken de Fransen alsnog. Koning Willem I besloot daarna de verdediging van Nederland te versterken. De zeventiende-eeuwse Oude Hollandse Waterlinie tussen Muiden en Gorinchem werd uitgebreid en gemoderniseerd tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De Westbatterij bij Muiden werd hier onderdeel van.

Indrukwekkend metselwerk

De Westbatterij bij Muiden oogt heel anders dan de betonnen forten die later voor de Stelling van Amsterdam zijn ontwikkeld. Het robuuste bakstenen fort lijkt zelfs bijna op een middeleeuws vestingwerk. Het gebouw kreeg zijn ronde vorm omdat men tijde van de bouw dacht dat ovale gebouwen het beste bestand waren tegen  geschutvuur . Aan de binnenkant is indrukwekkend metselwerk zichtbaar: gebogen muurvlakken, ringvormige tongewelven en andere ronde openingen.

Een typisch kenmerk van zulke torenforten is dat er zowel op het dak als in de toren geschut geplaatst kon worden. Oorspronkelijk was de dijk langs de Zuiderzee hier een stuk lager. Militairen hadden vanuit de toren een vrij schootsveld over zee. Na een aantal dijkdoorbraken werd de dijk in het begin van de twintigste eeuw opgehoogd, waardoor de zeezijde alleen vanaf het dak onder vuur genomen kon worden. Omdat de kans op een aanval vanaf zee groot was, zijn de muren aan deze kant een stuk dikker (120 cm) dan aan de landzijde.

Het torenfort bestaat uit twee verdiepingen, die via een traptoren met elkaar verbonden waren. De kelderverdieping werd ingericht met verblijven voor 85 soldaten, een keuken en wasruimtes met toiletten. De brugverdieping kreeg tien geschutskamers met ieder drie schietgaten en een kruitmagazijn. Hierboven zaten luikjes waarmee de ongezonde kruitdampen naar buiten werden afgevoerd. Oorspronkelijk was het fort omringd met een acht meter brede slotgracht. De ingang werd beschermd door een ophaalbrug.

Ouderwets door nieuwe wapens

Door de uitvinding van de brisantgranaat rond 1885 raakte de Westbatterij in één klap verouderd. Deze nieuwe granaat had veel meer kracht dan traditionele explosieven, en kon bakstenen gebouwen gemakkelijk vernietigen. Om het torenfort te verstevigen werd de slotgracht gedempt en werd rondom een aarden wal aangelegd. Ook werd het dak bedekt met een dikke laag aarde, die de impact van een granaatinslag moest verminderen.

In 1892 werd de Westbatterij bij Muiden opgenomen in de Stelling van Amsterdam.

Champignons en scouts

Tijdens de mobilisatie voor de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) werd de Westbatterij bemand door soldaten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde het oude torenfort geen rol meer in de verdediging van Nederland. De Duitse bezetter had het fort deels onder een laag zand begraven. Wel plaatsten de Duitsers op het dak luchtafweergeschut , waarmee op vliegtuigen en andere vliegende doelwitten kon worden geschoten. In de jaren 1960 werden de geschutskamers gebruikt als kweekruimtes voor champignons. Vanwege de vochtige en koele binnentemperatuur werden meerdere ongebruikte stellingforten voor de champignonteelt ingezet, zoals ook het torenfort op de Ossenmarkt.

In 1973 namen de zeeverkenners van scoutinggroep Pampus Groep Muiden hun intrek in het vervallen fort. De scouts groeven het torenfort weer uit en knapten het op. Inmiddels is het gebouw voor een groot deel gerestaureerd. De aarden wal is afgegraven en de fortgracht is deels in de oorspronkelijke staat teruggebracht. Op het dak staan twee vroeg negentiende-eeuwse kanonnen, die niet bij het fort horen. De zeeverkenners hebben nog altijd hun clubhuis in de batterij. Tussen april en oktober verhuren zij het gebouw ook aan scholen, verenigingen en andere scoutinggroepen.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over de Westbatterij Muiden is te vinden op de volgende websites:

• Pamppus Groep Muiden
• Monumenten.nl
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 03/05/2024